Zapalenie błony śluzowej nosa: przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie błony śluzowej nosa to powszechna przypadłość, która towarzyszy wielu dolegliwościom – „zwykły” katar. Choć wydaje się błahym problemem, ci, których regularnie dotyka, wiedzą, że potrafi znacząco obniżyć komfort życia i wydajność. Lekceważenie stanu zapalnego może doprowadzić do pogorszenia zdrowia, dlatego warto umieć szybko rozpoznać przyczynę i wdrożyć leczenie.

Anatomia i fizjologia błony śluzowej nosa

Błona śluzowa, która wyściela jamę nosową i zatoki przynosowe, stanowi element układu obronnego organizmu. Składa się z nabłonka migawkowego pokrytego rzęskami, licznych gruczołów śluzowych oraz rozbudowanej sieci naczyniowej. Dzięki temu patogeny i zanieczyszczenia wciągnięte z powietrzem przyczepiają się do odpowiednio lepkiej wydzieliny, a następnie zostają przetransportowane w kierunku żołądka. Znajdujący się w nim kwas solny skutecznie je neutralizuje.

Zapalenie błony śluzowej nosa nazywa się katarem (greckie słowo dosłownie oznacza „spływać”), ponieważ w wyniku zaburzenia tego mechanizmu przez różne czynniki następuje obrzęk błony śluzowej i nadmierna produkcja wydzieliny, która z czasem zatyka nos i spływa po tylnej ścianie gardła.

Przyczyny zapalenia błony śluzowej nosa

Zapalenie błony śluzowej nosa można podzielić ze względu na czas trwania oraz przyczyny je wywołujące. Stan trwający krócej niż 12 tygodni definiuje się jako ostre zapalenie błony śluzowej nosa. W znacznej większości wywołuje je infekcja wirusowa, która prowadzi do uszkodzenia nabłonka migawkowego, co ułatwia wtórne zakażenie bakteryjne (choć bakterie mogą powodować również pierwotne zapalenia, podobnie jak wirusy).

Oprócz tego pierwotny stan zapalny wywołują też tzw. czynniki niealergiczne, do których należą:

• Dym tytoniowy, spaliny samochodowe, perfumy, środki chemiczne oraz zanieczyszczenia powietrza, które działają toksycznie na nabłonek i prowadzą do uwolnienia mediatorów zapalnych poprzez mechanizmy neurogeniczne,
• Zmiany hormonalne, szczególnie podczas ciąży, menstruacji czy menopauzy, które także mogą wpływać na przepuszczalność naczyń oraz funkcję gruczołów śluzowych,
• Niektóre leki, takie jak aspiryna, beta-blokery, inhibitory ACE czy doustne środki antykoncepcyjne.

Przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa obejmuje stany utrzymujące się powyżej 12 tygodni. Ten typ zapalenia często współistnieje z przewlekłym zapaleniem zatok przynosowych ze względu na ciągłość błony śluzowej oraz wspólne mechanizmy patofizjologiczne. Do jego rozwoju przyczynia się także obecność wad anatomicznych (skrzywiona przegroda nosowa, przerost małżowin nosowych), które utrudniają właściwy przepływ powietrza i drenaż wydzielin.

Alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa

Alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa powstaje w wyniku reakcji immunologicznej mediowanej przez przeciwciała IgE na alergeny środowiskowe, które obejmują pyłki roślin uwalniane sezonowo oraz alergeny całoroczne, m.in. roztocza kurzu domowego, sierść i naskórek zwierząt domowych, pleśnie oraz alergeny zawodowe, takie jak kurz drewniany, pył mączny czy lateks.

Kontakt czynników uczulających z błoną śluzową nosa wywołuje dwufazową odpowiedź alergiczną. W fazie natychmiastowej, która rozwija się w ciągu 30 minut od ekspozycji na alergen, dochodzi do degranulacji mastocytów i uwalniania mediatorów zapalnych, głównie histaminy. Następnie, po 4-8 godzinach, rozpoczyna się faza późna charakteryzująca się napływem komórek zapalnych, szczególnie eozynofili, co prowadzi do bardziej nasilonego obrzęku i niedrożności nosa.

Zapalenie błony śluzowej nosa: objawy

Podstawowym i najbardziej uciążliwym objawem zapalenia błony śluzowej nosa jest niedrożność nosa. Kolor kataru (powstałej wydzieliny) różni się w zależności od przyczyny zapalenia:

• Wodnista i przezroczysta w infekcjach wirusowych oraz zapaleniach alergicznych,
• Gęsta, żółto-zielona i ropna w zakażeniu bakteryjnym.

Kolejny objaw – kichanie – pojawia się w wyniku stymulacji receptorów H1 przez histaminę oraz pobudzenia nerwów czuciowych. Spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła prowadzi do drapania w gardle i kaszlu.

Dodatkowo występują objawy ogólne, np. podwyższona temperatura ciała, bóle głowy, wrażenie rozpierania w okolicy twarzy, osłabienie oraz bóle mięśniowe, a co za tym idzie – niewysypianie się i zmęczenie. Alergiczne zapalenie może współwystępować z objawami oczno-spojówkowymi, takimi jak łzawienie, swędzenie i zaczerwienienie oczu, oraz charakterystycznymi „cieniami alergicznymi” pod oczami. W tym przypadku pojawia się też swędzenie nosa, które z czasem obejmuje podniebienie oraz gardło. Chorzy skarżą się często też na utratę smaku i węchu.

Diagnostyka zapalenia błony śluzowej nosa

Proces diagnostyczny zapalenia błony śluzowej nosa opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie medycznym oraz badaniu przedmiotowym. Wywiad powinien obejmować charakterystykę objawów, czas ich trwania, sezonowość występowania, a także czynniki wywołujące oraz nasilające dolegliwości.

Oceny tej może dokonać lekarz pierwszego kontaktu, jednak przy przewlekłym lub nawracającym zapaleniu, podejrzeniu komplikacji lub braku odpowiedzi na standardowe leczenie niezbędna okazuje się konsultacja otolaryngologiczna. Lekarz wykona dodatkowe badania, np. endoskopię nosa, w celu postawienia dokładnej diagnozy.

Jak wyleczyć stan zapalny błony śluzowej nosa?

Leczenie zapalenia błony śluzowej nosa opiera się na eliminacji lub ograniczeniu działania czynników wywołujących. W przypadku alergii największe znaczenie ma unikanie kontaktu z zidentyfikowanymi alergenami. Pomaga w tym regularne przewietrzanie pomieszczeń i stosowanie filtrów powietrza.

Zapalenie błony śluzowej nosa: leczenie farmakologiczne

W ostrych infekcjach wirusowych stosuje się środki łagodzące dolegliwości – paracetamol lub ibuprofen (dodatkowe działanie przeciwzapalne). Wsparciem w zwalczaniu objawów okazują się też leki na katar i zatoki dostępne bez recepty (lub leki na przeziębienie i grypę). Z kolei przy leczeniu alergii powszechnie używa się środków przeciwhistaminowych i donosowych glikokortykosteroidów. Te ostatnie (przez to, że mogą być stosowane długotrwale bez ryzyka wystąpienia skutków ubocznych) przypisuje się także pacjentom cierpiącym na przewlekłe zapalenie błony śluzowej.

Warto jednak podkreślić, że krople i spraye powodujące skurcz naczyń, chociaż zapewniają szybką ulgę w niedrożności nosa, można stosować maksymalnie do 7 dni ze względu na ryzyko rozwoju kataru polekowego oraz uszkodzenia błony śluzowej.

Zapalenie błony śluzowej nosa: domowe sposoby

Jak odbudować błonę śluzową w nosie domowymi sposobami? Nie tylko leki zmniejszają obrzęk błony śluzowej. Przykładowo systematyczne płukanie jamy nosowej roztworem soli fizjologicznej lub wody morskiej pomaga usunąć alergeny, zanieczyszczenia oraz nadmiar wydzielin, a także nawilża błonę śluzową i przyspiesza jej regenerację. Inne domowe sposoby na katar to inhalacje z dodatkiem olejków eterycznych czy ziół (rumianek, szałwia, tymianek) o działaniu przeciwzapalnym.

Ważne! Do inhalatorów i nebulizatorów należy stosować tylko przeznaczone do tego produkty do inhalacji.

Co regeneruje błonę śluzową nosa?

Wspomniane wyżej działania nie tylko zmniejszają dolegliwości związane z katarem, ale też wspomagają regenerację błony śluzowej nosa. Ponadto udowodniono, że preparaty zawierające dekspantenol (prowitamina B5) bardzo wspierają naturalny mechanizm odbudowy komórek nabłonka. Oczywiście warto dbać o dostarczanie organizmowi wszystkich witamin oraz dużo pić, aby utrzymać prawidłowe nawilżenie błony śluzowej.

Zapalenie błony śluzowej nosa: podsumowanie

Zapalenie błony śluzowej nosa dotyka każdego i często mija samoistnie. Jednak w niektórych przypadkach wynika z poważniejszych dolegliwości (alergii, wad anatomicznych), które bez leczenia mogą doprowadzić do różnych powikłań, w tym przewlekłego zapalenia zatok, zapalenia tkanek oczodołu, astmy oskrzelowej, infekcji jamy ustnej i zębów oraz kości szczęki, a nawet do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Nie warto więc lekceważyć kataru – a jeszcze lepiej nauczyć się mu zapobiegać.