Stres oksydacyjny: co to jest? Objawy, przyczyny, leczenie

Coraz częściej można usłyszeć, że stres oksydacyjny powoduje choroby, przyspiesza starzenie się albo pogarsza wydajność i samopoczucie. Nawet NFZ uznał temat za na tyle ważny, że stał się on motywem przewodnim jednej ze Śród z Profilaktyką (17.08.2022) – ogólnopolskiej akcji edukacyjno-prozdrowotnej. Co to dokładnie jest stres oksydacyjny i jak z nim walczyć? Sprawdź!

Co to jest stres oksydacyjny?

Czym jest stres oksydacyjny? To pojęcie z dziedziny medycyny i biologii, które można wyjaśnić następująco:

• Stres – nadmierne obciążenie jakiegoś układu lub systemu w organizmie, w tym przypadku mechanizmów utrzymujących równowagę oksydacyjno-antyoksydacyjną,
• Oksydacyjny – wynikający z procesów utleniania zachodzących w środowisku tlenowym, głównie w wyniku działania reaktywnych form tlenu (RFT lub ROS), czyli wolnych rodników. To niezwykle niestabilne, krótkotrwałe i pobudzone chemicznie cząsteczki, które w niewielkich ilościach pełnią ważne funkcje (np. wspierają układ immunologiczny w zwalczaniu patogenów), jednak w nadmiarze niszczą ważne struktury komórkowe (np. białka, błony komórkowe albo DNA).

W skrócie chodzi o to, że organizm przestaje sobie radzić z neutralizacją wolnych rodników, co prowadzi do wielu negatywnych konsekwencji – najpierw na poziomie komórkowym, a następnie narządowym i ogólnoustrojowym.

Co powoduje stres oksydacyjny?

Bardzo upraszczając, wolne rodniki powstają w wyniku oddychania i, jak już wspomniano, w niewielkich ilościach są nam niezbędne do życia – ale w takich sytuacjach organizm kontroluje ich ilość dzięki działaniu własnych enzymów antyoksydacyjnych. Problem, czyli stres oksydacyjny, pojawia się, gdy RTF jest za dużo. Do ich nadprodukcji prowadzą m.in.:

• Niewłaściwa dieta (obfitująca w przetworzoną żywność, nasycone kwasy tłuszczowe, smażone i wędzone potrawy),
• Jedzenie spleśniałych rzeczy (również tych części owoców i warzyw, które zostały po odcięciu spleśniałych kawałków),
• Błędy w aktywności fizycznej (brak lub niewielka ilość ćwiczeń albo zbyt intensywny wysiłek),
• Korzystanie z używek, zwłaszcza palenie papierosów i picie alkoholu,
• Ekspozycja na promieniowanie (np. intensywne opalanie się – promieniowanie UV, niektóre procedury diagnostyczne i lecznicze, czynniki zawodowe – promieniowanie jonizujące),
• Ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza (np. spaliny samochodowe),
• Długotrwałe napięcie nerwowe.

Choć stres oksydacyjny najczęściej wynika z czynników zewnętrznych i stylu życia, może być również konsekwencją niektórych chorób. Należą do nich m.in. rzadkie wrodzone niedobory enzymów antyoksydacyjnych, zaburzenia mitochondrialne czy przewlekłe stany zapalne, które same w sobie prowadzą do nadprodukcji reaktywnych form tlenu.

Stres oksydacyjny a stres

Wśród przyczyn stresu oksydacyjnego wymienia się stres psychiczny. Zbliżone nazewnictwo może wprowadzać w błąd, dlatego warto wyjaśnić różnicę między tymi pojęciami.

• Stres oksydacyjny to zjawisko fizjologiczne, obiektywne i do pewnego stopnia „mierzalne”.
• Natomiast stres psychiczny to subiektywna reakcja emocjonalna na trudną lub zagrażającą sytuację i doświadczenie bardzo indywidualne.

Jaki jest między nimi związek? Przewlekły stres psychiczny uruchamia reakcje hormonalne i metaboliczne, które zwiększają produkcję wolnych rodników i sprzyjają rozwojowi stresu oksydacyjnego. W ten sposób obciążenie emocjonalne może z czasem przekładać się na zaburzenia na poziomie komórkowym i ogólnoustrojowym.

Jakie są objawy stresu oksydacyjnego?

Choć wiele źródeł wymienia objawy stresu oksydacyjnego, to nie ma żadnego „zestawu jednoznacznych symptomów” – raczej chodzi o sygnały sugerujące nadmiar wolnych rodników:

• Przewlekłe zmęczenie i osłabienie,
• Bóle głowy,
• Problemy z koncentracją,
• Spadek odporności,
• Podwyższony poziom cholesterolu LDL.

Jak sprawdzić poziom stresu oksydacyjnego?

Czy można w jakiś sposób sprawdzić, że organizm jest narażony na stres oksydacyjny? Badania krwi dostępne w ramach rutynowej diagnostyki nie wykażą stresu oksydacyjnego (choć mogą wskazać na jego skutki, np. przewlekły stan zapalny – CRP i morfologia, podwyższony poziom LDL – lipidogram).

Bezpośredni pomiar ilości RTF jest praktycznie niemożliwy ze względu na ich ogromną nietrwałość. Istnieją co prawda markery stresu oksydacyjnego (m.in. aldehyd dimalonowy, 8-hydroksyguanozyna, dysmutaza ponadtlenkowa, peroksydaza glutationowa, winianoodporna kwaśna fosfataza), ale żadne medyczne towarzystwa naukowe nie zalecają ich oznaczania w celu diagnozowania stresu oksydacyjnego. Dużo bezpieczniej założyć, że stres oksydacyjny występuje u każdego człowieka żyjącego w „cywilizowanym świecie” – i skupić się na profilaktyce, która jest łatwo dostępna i nieskomplikowana.

Stres oksydacyjny: jak leczyć?

W przypadku stresu oksydacyjnego trudno mówić o leczeniu przyczynowym – nawet w przypadku bardzo rzadkich schorzeń, które bezpośrednio go wywołują. W chorobach mitochondrialnych stosuje się tzw. terapię wspomagającą mitochondria, w której wykorzystuje się np. właściwości koenzymu Q10, klasyczne antyoksydanty (witamina C i witamina E), dietoterapię czy unikanie leków obciążających mitochondria.

Ponieważ stres oksydacyjny może pogarszać przebieg wielu schorzeń (i odwrotnie: wiele schorzeń wywołuje stres oksydacyjny), istotnym elementem jego ograniczania jest również skuteczne leczenie i kontrola chorób podstawowych.

Ważne! Większość osób powinna skupić się na unikaniu czynników zwiększających produkcję wolnych rodników – to właśnie profilaktyka jest najlepszą formą leczenia.

Stres oksydacyjny: jak uniknąć? Profilaktyka

Choć nie da się całkowicie wyeliminować reaktywnych form tlenu, można skutecznie ograniczyć ich nadprodukcję i wspierać naturalne systemy antyoksydacyjne. Jak obniżyć stres oksydacyjny?

Styl życia

Ogromne znaczenie ma rezygnacja z palenia papierosów, ograniczenie alkoholu, regularna, umiarkowana aktywność fizyczna i odpowiednia ilość snu. Warto też dbać o redukcję stresu psychicznego, który – jak wspomniano – może nasilać procesy oksydacyjne.

Zioła na stres oksydacyjny

Niektóre rośliny zawierają związki bioaktywne o silnym działaniu przeciwutleniającym, które pomagają neutralizować wolne rodniki. W fitoterapii szczególne znaczenie mają tzw. adaptogeny, takie jak żeń-szeń, różeniec górski czy ashwagandha. Pomocne są również zioła bogate w polifenole, flawonoidy i inne antyoksydanty – np. zielona herbata, miłorząb japoński czy kurkuma.

Dowiedz się więcej na temat właściwości ashwagandhy.

Co na stres oksydacyjny? Dieta

Co jeść na stres oksydacyjny?

• Codzienne menu powinno obfitować w warzywa i owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, strączki i orzechy, które są naturalnym źródłem antyoksydantów.
• Kawoszy ucieszy wiadomość, że istnieje związek między kawą a stresem oksydacyjnym – ten napój to jedno z najbogatszych źródeł antyoksydantów w codziennej diecie i w umiarkowanych ilościach może wspierać ochronę organizmu przed stresem oksydacyjnym.
• Można też rozważyć wprowadzenie do diety np. tropikalnej aceroli (owocu o najwyższym stężeniu witaminy C).
• Poza tym warto ograniczyć spożycie produktów nasilających stres oksydacyjny.

Stres oksydacyjny: długotrwałe skutki

Długotrwały stres oksydacyjny powoduje uszkodzenia struktur komórkowych, a w efekcie zaburzenia podstawowych procesów metabolicznych oraz szybszego starzenia się i obumierania komórek. Wiele tzw. chorób cywilizacyjnych ma związek ze stresem oksydacyjnym – nie tylko dlatego, że ten stan może towarzyszyć ich rozwojowi, lecz także dlatego, że sam napędza procesy prowadzące do ich progresji. Nadmiar wolnych rodników odgrywa istotną rolę m.in. w patogenezie miażdżycy, cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, otyłości, chorób neurodegeneracyjnych czy niektórych nowotworów.

Poza tym stres oksydacyjny wiąże się również z przyspieszonym starzeniem organizmu, spadkiem odporności i osłabieniem zdolności regeneracyjnych. Wpływa negatywnie na kondycję skóry, układu nerwowego, sercowo-naczyniowego i odpornościowego, a także na funkcjonowanie mitochondriów – centrów energetycznych komórek.

Stres oksydacyjny: podsumowanie

Jak zmniejszyć stres oksydacyjny? Profilaktyka polega przede wszystkim na ograniczeniu narażenia na czynniki zwiększające produkcję wolnych rodników oraz wspieraniu naturalnych systemów antyoksydacyjnych organizmu – np. poprzez dietę, styl życia, aktywność fizyczną i unikanie używek.