Czym są adaptogeny i jak działają?

Czym są adaptogeny i jak działają? 

Adaptogeny na stres to hasło, które słyszał już chyba każdy zwolennik zdrowego trybu życia. Jednak –dlaczego preparaty na bazie adaptogenów miałyby być lepsze niż inne stosowane tradycyjnie zioła? Aby odpowiedzieć na te pytanie, zacznijmy od kluczowej kwestii: co to właściwie jest adaptogen? 

Nazwa adaptogeny pochodzi od łacińskiego słowa adaptare, co oznacza dostosować lub przystosować. Pierwszy raz terminu adaptogen użył radziecki naukowiec Nikołaj Łazariew, który w latach 60. XX wieku badał czynniki zwiększające odporność organizmu na stres. Łazariew poszukiwał naturalnych środków, które mogłyby pomóc radzieckim astronautom i sportowcom lepiej radzić sobie z fizycznymi i emocjonalnymi wyzwaniami związanymi z ich zawodami.  

Adaptogeny zostały przez niego zidentyfikowane jako związki roślinne o działaniu adaptogennym – zwiększającym zdolności adaptacyjne organizmu do stresujących warunków i minimalizującym negatywne skutki stresu dla zdrowia. Co ciekawe – badanie Łazariewa dotyczyło zarówno stresorów psychicznych, jak i fizycznych.  

Po upływie 60 lat wciąż powraca kwestia: czy adaptogeny działają, które z ziół wykazują najsilniejsze działanie i co to właściwie znaczy, że dane rośliny są uznane za adaptogeny, a inne nie.   

Trwają badania, pozwalające lepiej zrozumieć mechanizmy działania adaptogenów oraz określić długoterminowe efekty ich stosowania. Na razie wynika z nich, że oprócz niwelowania skutków stresu, adaptogeny mogą wspomagać naturalną odporność, poprawiać metabolizm oraz funkcjonowanie narządów. Szczególnie żeń-szeń, ashwagandha czy różeniec górski wykazują obiecujące wyniki w zakresie poprawy ogólnego stanu zdrowia. 

Adaptogeny na stres i depresję 

Adaptogeny są coraz częściej badane pod kątem ich potencjalnej roli we wsparciu osób cierpiących na stres, nerwicę, problemy z pamięcią, depresję oraz brak energii. Obiecujące wyniki wykazują pod tym względem: ashwagandha, żeń-szeń syberyjski, rodiola różowa i święta bazylia (tulsi), wykorzystywana od wieków w terapii ajurwedyjskiej. 

Adaptogeny na odchudzanie 

Badania sugerują, że adaptogeny mogą wspierać te aspekty zdrowia, które pośrednio wpływają na odchudzanie – np. żeń-szeń poprawia metabolizm, a eleuterokok kolczasty pomaga w stabilizacji poziomu cukru we krwi. Jednak  nadal brakuje bezpośrednich dowodów na to, że adaptogeny same w sobie mogą efektywnie redukować wagę. Można je stosować jako uzupełnienie zdrowej diety i aktywności fizycznej, ale nie jako główną metodę redukcji masy ciała. 

Adaptogeny dla dzieci – czy mogą je stosować? 

Ze względu na brak wystarczających badań potwierdzających bezpieczeństwo i skuteczność adaptogenów dla dzieci, ich stosowanie w tej grupie wiekowej jest niewskazane.  

W sytuacji zwiększonego stresu szkolnego lub emocjonalnego u nastolatków, można rozważyć suplementację wybranymi adaptogenami – ale pod kontrolą lekarza. Na przykład  rodiola różowa, znana ze swoich właściwości wspomagających funkcje poznawcze i redukujących zmęczenie, bywa stosowana u nastolatków, jednak każde użycie powinno być poprzedzone dokładną konsultacją z lekarzem, który oceni potencjalne korzyści i ryzyko oraz ustali dokładne dawki. 

Najskuteczniejsze i najlepsze adaptogenty – jak je wybrać? 

Wśród uznawanych za najskuteczniejsze i najsilniejsze adaptogeny znajduje się żeń-szeń, który wykazuje właściwości energetyzujące i działa wzmacniająco, ashwagandha, która jest ceniona za wszechstronne wsparcie adaptacyjne, oraz rodiola różowa, szczególnie rekomendowana dla poprawy wydolności fizycznej i psychicznej. Te najmocniejsze adaptogeny są szeroko przebadane i dostępne w wielu formach: w kroplach, w tabletkach, w kapsułkach, a także w zestawach rekomendowanych dla konkretnych grup.  

Naturalne suplementy dla sportowców często zawierają rośliny adaptogenne, cenione za wsparcie energii i regeneracji organizmu (jak gotu kola). Również pracownicy służb ratunkowych mogą czerpać korzyści z adaptogenów, które wspierają jasność umysłu (jak bacopa monnieri) i mają działanie immunostymulujące (jak np. astragalus, lakownica żółtawa i żeń-szeń).  

Niektóre adaptogeny oddziałują szczególnie korzystnie na zdrowie kobiet – np. stosowane w tradycji ajurwedyjskiej shatavari wspiera żeński układ rozrodczy, łagodzi symptomy menopauzy oraz usprawnia laktację u nowo upieczonych matek. Natomiast maca (pieprznica peruwiańska) poprawia libido i wspiera równowagę hormonalną u kobiet. W przypadku mężczyzn, zdrowie seksualne wspiera tongkat ali (Eurycoma longifolia), przyczyniający się do zwiększenia poziomu testosteronu oraz żeń-szeń – stosowany od wieków w medycynie chińskiej jako najsilniejszy adaptogen w celu poprawy libido i erekcji. 

Naturalne, roślinne wsparcie organizmu w walce ze stresem, osłabieniem czy spadkiem libido jest coraz bardziej doceniane, dlatego pokrótce przybliżymy najpopularniejsze adaptogeny:   

Ashwagandha 

Ashwagandha jest ceniona w tradycji ajurwedyjskiej za właściwości redukujące stres oraz poprawiające ogólną odporność i regenerację organizmu. Jest również stosowana w celu zwiększenia energii, siły i wytrzymałości, a także wspierania zdrowia seksualnego i równowagi hormonalnej. 

Rhodiola rosea 

Różeniec górski, czyli rodiola różowa sprzyja poprawie funkcji poznawczych i samopoczucia, co sprawia, że jest często wybierana przez osoby narażone na intensywne obciążenia umysłowe i fizyczne. Z tego względu jest popularna zarówno wśród sportowców, jak i osób wykonujących zawody wymagające wysokiego poziomu koncentracji i odporności na stres. 

Traganek 

Traganek jest wykorzystywany w tradycyjnej medycynie chińskiej do wzmacniania układu odpornościowego i ochrony organizmu przed szkodliwym wpływem stresu. Znany również z właściwości antyoksydacyjnych, jest stosowany do wspierania zdrowia serca i wątroby. 

Żeń-szeń 

Żeń-szeń jest uznawany za jeden z najpotężniejszych i najlepszych adaptogenów, znany z poprawy wydajności fizycznej i psychicznej. Wspiera również układ odpornościowy, pomaga w regulacji poziomu cukru we krwi oraz może zwiększać energię seksualną. 

Cytryniec chiński 

Cytryniec chiński (Schisandra chinensis) jest ceniony za swoją zdolność do zwiększania odporności oraz poprawy wydolności organizmu podczas stresu. Dodatkowo, cytryniec wspiera funkcje wątroby, ma właściwości antyoksydacyjne i pomaga w utrzymaniu równowagi hormonalnej. 

Czy adaptogeny powodują skutki uboczne? 

Mimo licznych korzyści zdrowotnych, stosowanie adaptogenów wiąże się z ryzykiem skutków ubocznych, szczególnie jeśli są podawane w nadmiernych ilościach lub stosowane przez osoby w terapii chorób przewlekłych.  

Bezwzględnym przeciwskazaniem jest ciąża i karmienie piersią, z powodu braku wystarczających badań potwierdzających ich bezpieczeństwo w tych okresach. 

Istnieją także inne przeciwskazania, które warto uwzględnić przed zastosowaniem adaptogenów: 

1. Niektóre adaptogeny mogą wchodzić w interakcje z lekami na receptę, szczególnie z antykoagulantami, lekami na cukrzycę, środkami uspokajającymi, a także lekami na ciśnienie krwi. Na przykład, żeń-szeń może wpływać na mechanizm działania leków przeciwzakrzepowych. 
2. Osoby cierpiące na choroby autoimmunologiczne, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów czy toczeń, powinny zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu adaptogenów, gdyż niektóre z nich mogą stymulować układ odpornościowy, co może pogorszyć objawy choroby. 
3. Niektóre adaptogeny, jak ashwagandha czy ginseng, mogą wpływać na poziomy hormonów tarczycy, co jest istotne dla osób z zaburzeniami pracy tego narządu. 
4. Osoby cierpiące na schizofrenię lub inne zaburzenia psychiczne powinny konsultować stosowanie adaptogenów z lekarzem, gdyż niektóre zioła mogą wpływać na neurochemię mózgu i potencjalnie wzmacniać objawy tych chorób. 
5. Chociaż adaptogeny są znane z redukcji stresu, niektóre z nich mogą działać pobudzająco i mogą nie być odpowiednie dla osób z problemami ze snem, takimi jak bezsenność. 

Należy mieć świadomość, że niektóre adaptogeny wymagają cyklicznego stosowania. Np. po kilku tygodniach stosowania żeń-szenia zaleca się robić przerwę, aby zapobiec potencjalnym skutkom ubocznym. 

Zawsze przed rozpoczęciem stosowania adaptogenów, szczególnie w trakcie leczenia chorób przewlekłych, zaleca się konsultację z lekarzem. Tylko specjalista jest w stanie ocenić, czy dany adaptogen jest bezpieczny dla zdrowia danego pacjenta, biorąc pod uwagę jego indywidualną sytuację zdrowotną i inne stosowane terapie.  

Adaptogeny – jakie są opinie lekarzy? 

Opinie lekarzy na temat adaptogenów mogą się różnić, ale warto zaznaczyć, że wielu z nich uznaje wspierającą rolę adaptogenów w redukcji stresu, poprawie odporności oraz poprawie witalności pacjentów.  

Niestety, choć istnieją obiecujące badania wskazujące na korzystne działanie adaptogenów, wciąż potrzebne są dalsze, szeroko zakrojone badania kliniczne, aby potwierdzić ich skuteczność i bezpieczeństwo w różnych warunkach. Niektóre z adaptogenów, jak żeń-szeń czy ashwagandha, mają szerszą bazę dowodów naukowych, co zwiększa ich wiarygodność w oczach medyków. 

Niektórzy lekarze stosują adaptogeny w swojej praktyce, szczególnie w kontekście medycyny funkcjonalnej i holistycznej, gdzie uzupełniają one tradycyjne metody leczenia. Uznają je za pomocne u pacjentów zmagających się z przewlekłym stresem czy zespołem chronicznego zmęczenia. 

Adaptogeny nie są lekami i nie powinny być stosowane do leczenia. Mogą one wspomagać leczenie niektórych dolegliwości poprzez złagodzenie objawów lub wspieranie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu, ale nie zastąpią konwencjonalnej farmakoterapii przepisanej przez specjalistę. Stosowanie adaptogenów może być częścią szerszego planu zdrowotnego, ale zawsze należy to robić pod opieką lekarza. 

Bibliografia: 

Winston D., Maimes S., Adaptogeny od A do Z, red. Warda M., wyd I, Białystok 2019. 

Haczyk M., Na temat etnochemii rozmawiamy z prof. UAM Marcinem Molskim [dostęp z dnia 14.05.24] https://biotechnologia.pl/kosmetologia/na-temat-etnochemii-rozmawiamy-z-prof-uam-marcinem-molskim,12849?month=4&year=2024 

Adaptogeny – potężne zioła na stres i samopoczucie [dostęp z dnia 14.05.24] https://cechnaturoterapeutow.olsztyn.pl/adaptogeny-potezne-ziola-na-stres-i-dobre-samopoczucie/