Afazja (zaburzenie mowy): czym jest, objawy i przyczyny?

Afazja mowy nie ogranicza się do „zaniku słów”. To złożone zaburzenia językowe: od trudności w mówieniu po zaburzenia rozumienia mowy, czytania i pisania. Poniżej – klarowny przewodnik po objawach, rodzajach i najczęstszych przyczynach oraz tym, jak wygląda nowoczesna terapia afazji.

Czym jest afazja?

Afazja to zaburzenia mowy i szerzej – zaburzenia językowe – które pojawiają się w wyniku uszkodzenia mózgu (najczęściej półkuli dominującej dla języka). W praktyce afazja to zaburzenia mowy wywołane uszkodzeniem struktur odpowiedzialnych za planowanie i kontrolę języka: osoba z afazją ma trudności z formułowaniem wypowiedzi, rozumieniem mowy, powtarzaniem słów, nazywaniem (anomia), a niekiedy także z czytaniem i pisaniem. Afazja należy do nabytych zaburzeń komunikacji – u osoby, która wcześniej posługiwała się językiem – i różni się od opóźnionego rozwoju mowy u dzieci.

Spotyka się różne określenia: afazja językowa, inaczej afazja (dawniej bywa też używana nazwa „dysfazja”). Wszystkie odnoszą się do upośledzenia funkcji językowych jako skutek uszkodzenia mózgu, a obraz kliniczny zależy od miejsca uszkodzenia mózgu oraz rozległości zmiany.

Najczęstsze przyczyny afazji mowy

Najczęstsze przyczyny afazji mowy to zdarzenia naczyniowe oraz inne uszkodzenia ośrodka mowy:

• Udary mózgu (niedokrwienne i krwotoczne, czyli wylew krwi do mózgu) – najczęstszy pojedynczy czynnik.
• Uraz mózgu a afazja – pourazowe uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (wypadki, upadki).
• Guzy i zmiany zapalne OUN, powikłania po zabiegach neurochirurgicznych.
• Choroby neurodegeneracyjne i inne procesy powodujące postępujące zaburzenia rozumienia i/lub ekspresji mowy.

U dzieci przyczyny afazji dziecięcej obejmują m.in. wrodzone lub wczesnodziecięce uszkodzenia mózgu (udar noworodkowy, urazy, guzy, zapalenia) i są rozpatrywane odmiennie niż u dorosłych.

Objawy afazji – na co zwrócić uwagę?

Pełne objawy afazji zależą od obszaru mowy (ośrodki mowy) objętego zmianą. Często obserwuje się:

• Zaburzenia mowy ekspresyjnej: skrócone frazy, telegr. styl, błędy składniowe; ma trudności z mową spontaniczną i powtarzaniem słów.
• Zaburzenia rozumienia mowy: trudności w rozumieniu zdań, upośledzenie rozumienia dłuższych wypowiedzi; zaburzenia rozumienia i rozumienie mowy szczególnie w szumie lub przy złożonej składni.
• Anomia: trudność w przypominaniu nazw (afazja amnestyczna).
• Zaburzenia czytania i pisania; niekiedy współistnieją zaburzenia słuchowe przetwarzania mowy.
• Zaburzenia towarzyszące afazji: spowolnienie poznawcze, apraksja mowy, deficyty uwagi.

Objawy afazji przy uszkodzeniu konkretnych szlaków (np. połączeń między ośrodkiem Broki i Wernickego) różnicują postaci afazji – patrz tabela poniżej.

Rodzaje afazji (różne typy afazji) i charakterystyczne cechy

• Afazja Broca (afazja broki, ruchowa/motoryczna) – płynność mowy znacznie obniżona, wysiłkowa artykulacja, zachowane w różnym stopniu rozumienie mowy; typowe są objawy afazji ruchowej u pacjenta.
• Afazja Wernickego (afazja czuciowa/sensoryczna) – płynna, często wielomówna wypowiedź z parafaziami i neologizmami, natomiast wyraźne zaburzenia rozumienia mowy (objawy afazji Wernickego); afazja Wernickego w mowie może brzmieć „prawidłowo”, ale treść jest niezrozumiała.
• Afazja przewodzeniowa – dobre rozumienie, stosunkowo płynna mowa, ale wyraźne trudności w powtarzaniu słów; klasycznie przy uszkodzeniu pęczka łukowatego.
• Afazja amnestyczna (anomiczna) – dominują trudności w nazywaniu (anomia) przy względnie zachowanej płynności i rozumieniu.
• Afazja globalna – ciężkie zaburzenia ekspresji i rozumienia, często we wczesnej fazie rozległych udarów; mowa osób chorych bywa skrajnie ograniczona.
• Afazja mieszana / podkorowa / semantyczna / dynamiczna – postaci afazji zależne od lokalizacji (np. jądra podstawy, wzgórze) i profilu zaburzeń (np. afazja semantyczna – trudności w operowaniu znaczeniami, afazja dynamiczna – zaburzenia inicjacji wypowiedzi).

Tabela porównawcza: rodzaje afazji, objawy i miejsce uszkodzenia

Szybka ściąga (najważniejsze fakty)

• Afazja to zaburzenia mowy i języka będące wynikiem uszkodzenia mózgu – najczęściej po udarach mózgu.
• Różne rodzaje afazji (Broca, Wernickego, globalna, przewodzeniowa, amnestyczna) mają odmienny profil objawów.
• Objawy afazji wernickego dotyczą przede wszystkim rozumienia; w afazji Broca dominują zaburzenia mowy ekspresyjnej.
• Rokowanie zależy od miejsca uszkodzenia mózgu, rozległości i wczesności rehabilitacji.
• Terapia afazji to rehabilitacja neurologopedyczna i terapia logopedyczna, często długotrwała.

Afazja u dzieci: czym różni się od afazji u dorosłych?

Przypadek dzieci z afazją (afazja rozwojowa w mowie) wymaga innej diagnostyki niż nabyta afazja poudarowa. Dzieci z objawami afazji mogą mieć zaburzenia rozwoju mowy (zaburzenia rozwoju językowego), trudności w rozumieniu i ekspresji, a czasem wspólistnieją zaburzenia słuchowe przetwarzania. Przyczyny afazji dziecięcej obejmują wady rozwojowe OUN, urazy, guzy, przebyte zapalenia – i wymagają oceny neurologa dziecięcego oraz neurologopedy.

Kiedy pilnie do lekarza?

• Nagła utrata zdolności mowy (lub nagłe zaburzenia rozumienia) – traktuj jako objaw udaru mózgu i natychmiast wzywaj pomoc (112). Wczesne leczenie udaru jest kluczowe dla ograniczenia deficytów, w tym afazji.
• Po urazie głowy – jeśli pojawiają się zaburzenia mowy wywołane uszkodzeniem, konieczna jest pilna diagnostyka w SOR.

Terapia afazji: na czym polega rehabilitacja?

Rehabilitacja neurologopedyczna i terapia logopedyczna są podstawą postępowania. Plan obejmuje trening powtarzania, nazywania, rozumienia zdań, pracę nad płynnością, a także strategie kompensacyjne i wsparcie komunikacji alternatywnej (AAC) – zależnie od postaci zaburzeń. Leczenie jest długotrwałe, prowadzone przez neurologopedę/logopedę we współpracy z zespołem (neurolog, neuropsycholog, fizjoterapeuta).

Co sprzyja skuteczności? Wczesny start rehabilitacji po incydencie mózgowym, intensywność ćwiczeń, spersonalizowane cele i wsparcie rodziny. Polska praktyka rehabilitacji poudarowej podkreśla znaczenie wczesnej, zintegrowanej terapii.

FAQ

Afazja to zaburzenia mowy czy języka?
Afazja to przede wszystkim zaburzenia językowe (systemu języka) obejmujące zarówno ekspresję, jak i rozumienie mowy, często także czytanie i pisanie.

Czym różni się afazja Broca od afazji Wernickego?
W afazji Broca dominuje „ruchowy” deficyt ekspresji, w afazji Wernickego – zaburzenia rozumienia, mimo płynnej mowy.

Czy afazja występuje wyłącznie po udarze?
Nie. To najczęstsza przyczyna, ale afazja pojawia się także po urazach, guzach i w chorobach neurodegeneracyjnych.

Czy osoby z afazją mowy mogą wrócić do dawnej sprawności?
Poprawa jest możliwa – zależy od rodzaju i rozległości uszkodzenia oraz intensywności rehabilitacji. Terapia afazji może znacząco zwiększyć samodzielność komunikacyjną.

Czy „dysfazja” to to samo co afazja?
W wielu polskich publikacjach termin „dysfazja” bywa używany zamiennie z „afazja”, choć część autorów rezerwuje go dla łagodniejszych/niespełnych postaci. Kluczowa jest ocena kliniczna.