Wrotycz pospolity: właściwości, działanie i zastosowanie

Wrotycz pospolity to roślina, która od wieków budzi zainteresowanie zielarzy, lekarzy i ogrodników. Z jednej strony ceniona za swoje właściwości przeciwpasożytnicze, przeciwzapalne i odstraszające owady, z drugiej – obarczona ryzykiem toksyczności, głównie ze względu na obecność tujonu. W medycynie ludowej był stosowany jako środek na robaki, bóle reumatyczne, a nawet jako roślina magiczna. Dziś jego zastosowanie wymaga rozwagi i wiedzy, ale nadal pozostaje cennym składnikiem preparatów zewnętrznych i naturalnych repelentów.

Wrotycz pospolity – wygląd, pochodzenie, morfologia

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.) należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). Występuje naturalnie w całej Europie, Azji oraz Ameryce Północnej, gdzie został zawleczony. W Polsce jest rośliną pospolitą – rośnie na łąkach, przydrożach, skarpach, pastwiskach, nasypach kolejowych i w zaroślach.

To wieloletnia roślina zielna, dorastająca do 150 cm wysokości. Ma sztywną, kanciastą łodygę, pokrytą drobnymi włoskami, oraz ciemnozielone, pierzaste liście o intensywnym zapachu, przypominające liście paproci. Kwiaty są złocistożółte, zebrane w gęste, półkuliste koszyczki tworzące baldachogrona. Charakterystyczny balsamiczno-kamforowy zapach pochodzi z olejków eterycznych, bogatych w tujon.

Okres kwitnienia przypada na lipiec–wrzesień. Surowiec zielarski – kwiaty i ziele – zbiera się w pełni kwitnienia, w słoneczne dni. Suszenie odbywa się w cieniu, w przewiewnym miejscu.

Wrotycz pospolity – zastosowanie i wskazania

Wrotycz był stosowany już przez starożytnych Greków jako środek leczniczy. W medycynie ludowej wykorzystywano go w leczeniu:

• robaczycy (glista ludzka, owsiki),
• świerzbu i wszawicy,
• problemów trawiennych: wzdęcia, niestrawność, uczucie ciężkości,
• bóli reumatycznych i artretyzmu,
• opryszczki HSV-1 i HSV-2,
• chorób skóry: nużeniec, świerzb, łuszczyca, ropnie.

Współcześnie stosowany jest głównie zewnętrznie – w formie płukanek, maści, olejków i naparów. Znajduje zastosowanie w kosmetyce (pielęgnacja skóry i włosów) oraz jako naturalny repelent przeciwko komarom, kleszczom, muchom i mrówkom.

Wrotycz pospolity – działanie, właściwości, skład

Substancje aktywne:

• Olejek eteryczny (0,1–1,9%) – zawiera:
• tujon (do 70%) – neurotoksyczny monoterpen,
• kamfora, borneol, sabinen – działanie antyseptyczne, przeciwzapalne.
• Flawonoidy: kwercetyna, luteolina, apigenina – działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne.
• Laktony seskwiterpenowe – działanie przeciwpasożytnicze.
• Gorycze i garbniki – pobudzają trawienie, działają ściągająco.
• Kwasy fenolowe: kawowy, ferulowy, hydroksycynamonowy.
• Witaminy i sole mineralne – m.in. witamina C, żelazo, wapń.

Mechanizmy działania:

• Przeciwpasożytnowe – skuteczność wobec glisty ludzkiej, owsików.
• Przeciwzapalne i przeciwbólowe – porównywalne z niektórymi lekami syntetycznymi.
• Przeciwbakteryjne i grzybobójcze – aktywność wobec Staphylococcus aureus, E. coli, Candida.
• Wirusobójcze – aksylaryna i partenolid skuteczne w leczeniu opryszczki.
• Odstraszające owady – zapach olejku działa jak naturalny repelent.

Wrotycz pospolity – stosowanie i dawkowanie

Ze względu na toksyczność tujonu, stosowanie doustne jest obecnie odradzane. Wrotycz wykorzystuje się głównie zewnętrznie.

Formy stosowania:

• Napar z kwiatów: do płukanek na włosy, skórę głowy, jako środek przeciwłupieżowy i przeciw wszom.
• Olejek eteryczny: dodawany do świec, kadzidełek, maści – zawsze rozcieńczony.
• Nalewki alkoholowe: stosowane zewnętrznie jako środek rozgrzewający i przeciwzapalny.
• Maści i kremy: z dodatkiem wrotyczu – na skórę z problemami dermatologicznymi.

Czas trwania kuracji: zależny od formy i celu – zwykle 7–14 dni. Nie zaleca się długotrwałego stosowania.

Wrotycz pospolity – interakcje z lekami i ziołami

Brakuje szczegółowych badań nad interakcjami wrotyczu z lekami, ale ze względu na obecność tujonu należy zachować ostrożność.

Potencjalne interakcje:

• Leki neuroaktywne: ryzyko nasilenia objawów neurologicznych.
• Leki hepatotoksyczne: możliwe zwiększenie obciążenia wątroby.
• Zioła zawierające tujon: np. piołun, szałwia – możliwy efekt kumulacyjny.

Zalecenie: nie stosować równolegle z lekami bez konsultacji z lekarzem.

Wrotycz pospolity – skutki uboczne, przedawkowanie

Możliwe działania niepożądane:

• nudności, wymioty, bóle brzucha,
• zawroty głowy, drżenie mięśni,
• krwawienia z przewodu pokarmowego,
• reakcje alergiczne (kontaktowe, wziewne),
• zmiany psychiczne przy długotrwałym stosowaniu.

Przedawkowanie:

• drgawki, utrata przytomności,
• niewydolność oddechowa, serca, nerek.

Przeciwwskazania:

• ciąża i karmienie piersią – ryzyko działania poronnego,
• dzieci i osoby neurologicznie wrażliwe,
• choroby wątroby i nerek.

Postacie i formy

• Susz z kwiatów i ziela – do naparów i płukanek.
• Olejek eteryczny – do aromaterapii i repelentów.
• Nalewki alkoholowe – do stosowania zewnętrznego.
• Maści i kremy – z dodatkiem ekstraktu z wrotyczu.

Substancje aktywne

• Tujon (alfa i beta),
• Kamfora, borneol, sabinen,
• Flawonoidy: kwercetyna, luteolina, apigenina,
• Laktony seskwiterpenowe, garbniki, gorycze,
• Kwasy fenolowe: kawowy, ferulowy.

Surowiec

W fitoterapii wykorzystuje się kwiaty i ziele wrotyczu pospolitego, zbierane w pełni kwitnienia.