mannitol: czym jest, wskazania, działanie, dawkowanie

Mannitol (mannitolum) to alkohol cukrowy o wzorze chemicznym C₆H₁₄O₆, stanowiący jeden z najważniejszych leków moczopędnych osmotycznych stosowanych w medycynie. Jest naturalnie występującym w organizmie związkiem, który charakteryzuje się silnym działaniem osmotycznym, dzięki czemu znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu stanów wymagających szybkiej redukcji obrzęków, szczególnie obrzęku mózgu i obniżenia ciśnienia śródgałkowego.

Wskazania do stosowania mannitolu

Mannitol jest zalecany w neurologii i neurochirurgii do zmniejszania obrzęku mózgu, obniżania podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego oraz w leczeniu wspomagającym urazów czaszkowo-mózgowych. Substancja ta stanowi również przygotowanie przed zabiegami neurochirurgicznymi.

W okulistyce mannitol wykorzystuje się głównie do:

• Obniżania podwyższonego ciśnienia śródgałkowego
• Przygotowania przed zabiegami okulistycznymi
• Leczenia nagłego wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego

W nefrologii mannitol znajduje zastosowanie w leczeniu ostrej niewydolności nerek w fazie skąpomoczu, zapobieganiu niewydolności nerek po zabiegach chirurgicznych oraz przyspieszaniu wydalania toksycznych substancji przez nerki w ramach diurezy wymuszonej. Inne wskazania obejmują leczenie zatruć substancjami dialyzowanymi, profilaktykę podczas przeszczepów narządów oraz zabiegi wymagające zmniejszenia objętości krwi krążącej.

Mechanizm działania mannitolu

Mannitol jest lekiem moczopędnym osmotycznym, którego działanie opiera się na zwiększeniu ciśnienia osmotycznego w przestrzeni pozakomórkowej. Działanie osmotyczne polega na zwiększeniu ciśnienia osmotycznego płynu pozakomórkowego, co prowadzi do przenikania wody z wnętrza komórek do płynu śródmiąższowego oraz osocza.

Mechanizm nerkowy mannitolu charakteryzuje się tym, że substancja nie ulega reabsorpcji w kanalikach nerkowych, zwiększa osmolarność moczu pierwotnego, hamuje reabsorpcję wody i sodu w kanalikach oraz wywołuje diurezę osmotyczną.

Działanie na ośrodkowy układ nerwowy przejawia się zmniejszeniem zawartości wody w tkance mózgowej, obniżeniem ciśnienia śródczaszkowego i poprawą przepływu krwi mózgowej. W odniesieniu do oka mannitol zmniejsza objętość ciała szklistego i obniża ciśnienie śródgałkowe.

Dawkowanie mannitolu

Dawkowanie mannitolu jest zawsze indywidualnie ustalane przez lekarza i zależy od wskazania. W ostrej niewydolności nerek u dorosłych stosuje się 50-200 g mannitolu w ciągu 24 godzin, przy czym dawka jednorazowa nie powinna przekraczać 50 g mannitolu. W większości przypadków wystarczy dawka 50-100 g mannitolu na dobę.

W przypadku obrzęku mózgu i podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego zwykle stosuje się 1,5-2 g na kilogram masy ciała we wlewie trwającym 30-60 minut. Gdy lek stosuje się przed operacją, należy go podać 1-1,5 godziny przed rozpoczęciem zabiegu. Dawki powtarzane podaje się co 6-8 godzin według potrzeb klinicznych.

Szczególne populacje:

• Dzieci: dawkowanie musi być szczególnie ostrożnie dostosowane do masy ciała i funkcji nerek
• Pacjenci z niewydolnością serca: wymagają szczególnie ostrożnego dawkowania
• Osoby starsze: konieczne jest dodatkowe monitorowanie

Mannitol podaje się wyłącznie dożylnie w formie infuzji w stężeniach 15%, 20% lub 25%, przy czym szybkość infuzji dostosowuje się do stanu klinicznego pacjenta.

Przeciwwskazania do stosowania mannitolu

Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do stosowania mannitolu są uczulenie na mannitol oraz na jakikolwiek składnik preparatu, ostra niewydolność nerek z oliguriią niereagującą na dawkę próbną mannitolu, obrzęk płuc, poważne odwodnienie oraz krwawienie śródczaszkowe z wyjątkiem zabiegów chirurgicznych.

Względne przeciwwskazania obejmują niewydolność serca, ciężką niewydolność nerek, hipernatremię oraz hiperosmolarność osocza.

Ostrzeżenia i środki ostrożności przy stosowaniu mannitolu

Podczas stosowania mannitolu konieczne jest monitorowanie parametrów życiowych, obejmujące regularną kontrolę bilansu płynowego, monitorowanie elektrolitów szczególnie sodu i potasu, kontrolę osmolarności osocza oraz monitoring funkcji nerek poprzez oznaczanie kreatyniny i mocznika.

Pacjenci z niewydolnością serca wymagają szczególnie ostrożnego dawkowania i monitorowania ze względu na zwiększone ryzyko obrzęku płuc. U pacjentów z zaburzeniami elektrolitowymi konieczna jest korekta zaburzeń przed rozpoczęciem leczenia. Przed podaniem pełnej dawki zaleca się wykonanie próby z małą dawką 12,5-25 g w celu oceny reakcji nerek.

Skutki uboczne

Najczęstsze skutki uboczne mannitolu dotyczą zaburzeń elektrolitowych, w tym hiponatremii, hipernatremii, hipokaliemii, zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej oraz hiperosmolarności. Do zaburzeń krążenia należą hiperwolemia, obrzęk płuc, częstoskurcz oraz zaburzenia rytmu serca.

Zaburzenia neurologiczne:

• Objawy neurotoksyczne, ból głowy, zawroty głowy
• Splątanie, pobudzenie
• W ciężkich przypadkach: drgawki i śpiączka

Mogą również wystąpić zaburzenia żołądkowo-jelitowe takie jak atonia przewodu pokarmowego, nudności, wymioty oraz wzdęcia brzucha. Do zaburzeń nerkowych zalicza się niewydolność nerek przy nadmiernych dawkach oraz zaburzenia w oddawaniu moczu. Reakcje miejscowe mogą obejmować ból w miejscu wkłucia, zapalenie żyły oraz martwicę tkanek przy wynaczynieniu.

Wpływ na prowadzenie pojazdów

Mannitol może powodować zawroty głowy, osłabienie i zaburzenia świadomości, szczególnie przy nieprawidłowym bilansie elektrolitowym. Pacjenci nie powinni prowadzić pojazdów ani obsługiwać maszyn podczas leczenia.

Wpływ na ciążę

Mannitol przechodzi przez barierę łożyskową. Stosowanie w ciąży powinno być ograniczone do sytuacji, gdy korzyści dla matki wyraźnie przewyższają potencjalne ryzyko dla płodu. Nie ma wystarczających danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania w ciąży. Zaleca się stosować tylko w przypadkach bezwzględnie koniecznych, przy ścisłym monitorowaniu stanu płodu i kontroli bilansu płynowo-elektrolitowego matki.

Wpływ na laktację

Brak wystarczających danych dotyczących przenikania mannitolu do mleka matki. Ze względu na potencjalne ryzyko zaburzeń elektrolitowych u niemowlęcia, zaleca się przerwanie karmienia piersią na czas leczenia lub rozważenie alternatywnych metod terapii.

Interakcje z lekami

Leki nefrotoksyczne takie jak neomycyna i kanamycyna zwiększają ryzyko uszkodzenia nerek, podobnie jak aminoglikozydy, które nasilają nefrotoksyczność. Glikozydy naparstnicy zwiększają ryzyko intoksykacji przy zaburzeniach elektrolitowych wywołanych przez mannitol.

Główne interakcje obejmują:

• Inne leki moczopędne: zwiększone ryzyko odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych
• Niekompatybilność z erytromycyną, chlorowodorkiem tetracykliny, cefapiryną, ofloksacyną i chlorkiem sodu
• Leki wpływające na równowagę elektrolitową mogą modulować działanie mannitolu

Interakcja z alkoholem

Alkohol może nasilać działanie moczopędne mannitolu i zwiększać ryzyko odwodnienia. Pacjenci powinni unikać spożycia alkoholu podczas leczenia.

Inne środki ostrożności

Przed podaniem należy sprawdzić przejrzystość roztworu i nie stosować roztworów z widocznymi cząsteczkami stałymi. Preparat należy przechowywać w temperaturze pokojowej. Szybkość podawania nie może być zbyt duża, ponieważ może wywołać przeciążenie krążenia. Szybkość infuzji należy dostosować do stanu klinicznego pacjenta, przy czym w przypadku obrzęku mózgu szybkość może być większa.

Konieczne jest dokładne prowadzenie bilansu płynowego poprzez kontrolę wejścia i wyjścia płynów, regularne ważenie pacjenta oraz monitorowanie objawów przeciążenia lub niedoboru płynów.

W przypadku przedawkowania należy:

• Natychmiast przerwać infuzję
• Monitorować parametry życiowe
• Skorygować zaburzenia elektrolitowe
• W ciężkich przypadkach rozważyć hemodializę

Preparat należy przechowywać w oryginalnym opakowaniu, chronić przed mrozem i nie stosować po upływie terminu ważności.