Gliceryna: czym jest, wskazania, działanie, dawkowanie
Gliceryna (glycerol, glicerol, propanotriol) to organiczny związek chemiczny należący do grupy alkoholi polihydroksylowych (polioli). Posiada wzór chemiczny C₃H₈O₃ i charakteryzuje się obecnością trzech grup hydroksylowych (-OH) przyłączonych do trójwęglowego szkieletu. Gliceryna ma postać bezbarwnej, bezwonnej, lepkiej cieczy o słodkawym smaku, dobrze rozpuszczalnej w wodzie i alkoholu.
W warunkach naturalnych gliceryna występuje w organizmach żywych jako składnik strukturalny lipidów, głównie triglicerydów (tłuszczów) i fosfolipidów. W przemyśle otrzymywana jest jako produkt uboczny podczas produkcji mydła (hydroliza tłuszczów) lub biodiesla (transestryfikacja olejów roślinnych) oraz na drodze syntezy chemicznej z propylenu.
Ze względu na swoje właściwości higroskopijne (zdolność wiązania wody), nawilżające, zmiękczające oraz niską toksyczność, gliceryna znajduje szerokie zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym, kosmetycznym i spożywczym.
Wskazania do stosowania gliceryny
Gliceryna wykorzystywana jest w wielu preparatach farmaceutycznych i kosmetycznych ze względu na swoje właściwości fizykochemiczne. Główne wskazania do jej stosowania obejmują:
- Łagodzenie suchości skóry i śluzówek (działanie nawilżające i ochronne)
- Redukcję suchości jamy ustnej (kserostomii)
- Wspomaganie leczenia suchego kaszlu i podrażnień gardła
- Zapobieganie wysychaniu soczewek kontaktowych
- Leczenie obrzęków mózgu i zmniejszanie ciśnienia wewnątrzczaszkowego (w postaci dożylnej)
- Redukcję ciśnienia wewnątrzgałkowego w jaskrze (w postaci doustnej)
- Zmniejszanie obrzęków w chorobach nerek (działanie osmotyczne)
- Wspomaganie leczenia zaparć jako środek przeczyszczający (w czopkach i wlewkach doodbytniczych)
- Łagodzenie objawów hemoroidów (w preparatach doodbytniczych)
- Miejscowe leczenie zmian skórnych, takich jak łuszczyca czy egzema (działanie keratolityczne)
W przemyśle farmaceutycznym gliceryna jest często wykorzystywana jako substancja pomocnicza w syropach, maściach, kremach oraz jako rozpuszczalnik i konserwant dla wielu substancji leczniczych.
Mechanizm działania gliceryny
Działanie gliceryny opiera się na jej właściwościach fizykochemicznych i zależy od drogi podania oraz zastosowanego stężenia:
- Działanie nawilżające i zmiękczające: Dzięki silnym właściwościom higroskopijnym gliceryna przyciąga i wiąże cząsteczki wody, tworząc na powierzchni skóry i błon śluzowych warstwę ochronną zatrzymującą wilgoć.
- Działanie osmotyczne: Po podaniu doustnym lub dożylnym gliceryna zwiększa ciśnienie osmotyczne krwi, co prowadzi do przemieszczania się płynów z tkanek do naczyń krwionośnych. Efekt ten wykorzystywany jest do zmniejszania obrzęków mózgu, gałki ocznej i innych tkanek.
- Działanie przeczyszczające: Stosowana doodbytniczo gliceryna działa osmotycznie, przyciągając wodę do światła jelita, co ułatwia wypróżnienie. Dodatkowo gliceryna może stymulować perystaltykę jelit poprzez miejscowe drażnienie.
- Działanie keratolityczne: W wyższych stężeniach gliceryna może zmiękczać i rozpuszczać zrogowaciały naskórek, ułatwiając jego złuszczanie.
- Funkcja metaboliczna: W organizmie gliceryna może być wykorzystywana w procesach metabolicznych jako substrat do glukoneogenezy (produkcji glukozy) lub jako źródło energii.
Dawkowanie gliceryny
Dawkowanie gliceryny zależy od postaci farmaceutycznej, wskazania oraz wieku pacjenta:
Preparaty do stosowania zewnętrznego (skórnego)
- Stężenie w kremach i maściach: 5-30%
- Aplikować na skórę 1-3 razy dziennie lub według potrzeb
Preparaty do stosowania na śluzówki jamy ustnej
- Roztwory do płukania: 10-25% gliceryny
- Stosować 3-4 razy dziennie lub według potrzeb
Preparaty do stosowania doodbytniczego
- Czopki glicerynowe dla dorosłych: 1-3 g gliceryny
- Czopki glicerynowe dla dzieci: 1-2 g gliceryny
- Wlewki doodbytnicze: 5-15 ml roztworu gliceryny (50-70%)
- Stosować doraźnie, nie częściej niż 1 raz dziennie
Preparaty do stosowania doustnego
- W jaskrze: 1-1,5 g/kg masy ciała w postaci 50% roztworu, 1-2 razy dziennie
- Jako substancja pomocnicza w syropach: 5-20%
Preparaty do stosowania dożylnego (w warunkach szpitalnych)
- W obrzęku mózgu: 0,5-1,5 g/kg masy ciała w postaci 10-20% roztworu, podawany powoli dożylnie
- Częstotliwość podawania ustala lekarz indywidualnie dla każdego pacjenta
Przeciwwskazania do stosowania gliceryny
Gliceryna nie powinna być stosowana w następujących przypadkach:
- Nadwrażliwość na glicerynę lub którykolwiek ze składników preparatu
- Odwodnienie
- Ciężka niewydolność nerek
- Ciężka niewydolność serca
- Ciężkie choroby wątroby
- Krwawienia z przewodu pokarmowego (przy stosowaniu doodbytniczym)
- Niedrożność jelit (przy stosowaniu doodbytniczym)
- Stany zapalne odbytu i odbytnicy (przy stosowaniu doodbytniczym)
Ostrzeżenia i środki ostrożności przy stosowaniu gliceryny
Skutki uboczne
Gliceryna jest substancją o niskiej toksyczności i zwykle jest dobrze tolerowana, jednak mogą wystąpić następujące działania niepożądane:
Przy stosowaniu zewnętrznym:
- Miejscowe podrażnienie skóry
- Uczucie pieczenia lub swędzenia
- Kontaktowe zapalenie skóry (rzadko)
Przy stosowaniu doustnym:
- Nudności i wymioty
- Bóle głowy
- Pragnienie
- Zawroty głowy
Przy stosowaniu doodbytniczym:
- Podrażnienie odbytu i odbytnicy
- Dyskomfort lub ból w okolicy odbytu
- Biegunka przy długotrwałym stosowaniu
Przy stosowaniu dożylnym (rzadko):
- Hemoliza (rozpad czerwonych krwinek)
- Hemoglobinuria
- Hiperosmolarność osocza
- Hiperglikemia
- Odwodnienie
- Zaburzenia elektrolitowe
Wpływ na prowadzenie pojazdów
Stosowanie gliceryny w zalecanych dawkach i formach nie wpływa na zdolność prowadzenia pojazdów i obsługiwania maszyn. Jednakże, w przypadku stosowania gliceryny dożylnie w leczeniu obrzęku mózgu, pacjent zwykle przebywa w szpitalu i nie jest w stanie prowadzić pojazdów.
Wpływ na ciążę i laktację
Gliceryna stosowana miejscowo jest uważana za bezpieczną w czasie ciąży i karmienia piersią. Brak jest danych na temat szkodliwego działania gliceryny stosowanej zewnętrznie na rozwój płodu czy przechodzenia do mleka matki.
W przypadku stosowania doustnego lub dożylnego, należy zachować ostrożność i stosować glicerynę tylko wtedy, gdy korzyści przewyższają potencjalne ryzyko. Zaleca się konsultację z lekarzem przed zastosowaniem gliceryny w czasie ciąży i karmienia piersią.
Interakcje z lekami
Gliceryna może wchodzić w interakcje z następującymi lekami:
- Inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (np. sildenafil) - gliceryna może nasilać działanie hipotensyjne tych leków
- Leki moczopędne - możliwe nasilenie działania moczopędnego
- Substancje przeczyszczające - możliwe nasilenie działania przeczyszczającego przy jednoczesnym stosowaniu
- Karbamazepina - możliwe zwiększenie działania przeciwdrgawkowego
Inne środki ostrożności
- Unikać stosowania gliceryny na uszkodzoną skórę bez konsultacji z lekarzem
- Długotrwałe stosowanie gliceryny doodbytniczo może prowadzić do uzależnienia i upośledzenia naturalnych mechanizmów wypróżniania
- Podczas stosowania dożylnego konieczne jest monitorowanie funkcji nerek, równowagi elektrolitowej i stanu nawodnienia
- Wysokie stężenia gliceryny mogą powodować wysuszenie skóry poprzez wyciąganie wody z głębszych warstw naskórka
- Unikać kontaktu z oczami; w przypadku dostania się do oczu, przepłukać obficie wodą
- Przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach (gliceryna jest higroskopijną substancją)
Zastosowanie gliceryny w różnych dziedzinach
Zastosowanie farmaceutyczne
- Substancja pomocnicza w syropach, zawiesinach, emulsjach i eliksirach
- Składnik maści, kremów i żeli
- Rozpuszczalnik dla substancji leczniczych
- Środek konserwujący
- Składnik leków przeczyszczających
- Lek przeciwobrzękowy
Zastosowanie kosmetyczne
- Składnik kremów, balsamów i mleczek do ciała
- Składnik produktów do pielęgnacji włosów
- Składnik produktów do higieny jamy ustnej
- Nawilżacz w produktach do makijażu
- Składnik mydła glicerynowego
Zastosowanie spożywcze
- Substancja utrzymująca wilgoć (E422)
- Substancja słodząca (około 60% słodkości cukru)
- Rozpuszczalnik dla aromatów i barwników spożywczych
- Składnik likierów i innych napojów alkoholowych
Zastosowanie przemysłowe
- Produkcja nitrogliceryny i dynamitu
- Produkcja żywic alkidowych
- Składnik płynów do e-papierosów
- Składnik środków przeciw zamarzaniu
- Surowiec do produkcji polimerów
Przechowywanie preparatów z gliceryną
- Przechowywać w temperaturze pokojowej (15-25°C)
- Chronić przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych
- Przechowywać w szczelnie zamkniętych opakowaniach
- Przechowywać w suchym miejscu
- Przechowywać w miejscu niedostępnym dla dzieci
- Nie zamrażać (gliceryna krystalizuje w temperaturze około 17°C)
Uwaga: Powyższe informacje mają charakter edukacyjny i nie stanowią porady medycznej. Przed zastosowaniem preparatów zawierających glicerynę w celach leczniczych należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, szczególnie w przypadku występowania chorób przewlekłych lub przyjmowania innych leków.