Ukąszenie żmii: objawy, powikłania, pierwsza pomoc i leczenie

Ukąszenie żmii w Polsce nie zdarza się zbyt często, jednak warto wiedzieć, co zrobić, gdy do tego dojdzie. Szczególną ostrożność trzeba zachować w przypadku dzieci, osób starszych i uczulonych na jad tego węża, ponieważ konsekwencje ugryzienia mogą być poważne. W tym tekście przeczytasz o objawach, pierwszej pomocy i leczeniu po ukąszeniu przez żmiję.

Ukąszenie żmii: objawy

W Polsce żyje 5 gatunków węży, z czego tylko jeden – żmija zygzakowata (Vipera berus) – jest jadowity. Żmija występuje powszechnie na terenie całego kraju i można ją rozpoznać po charakterystycznym zygzaku na grzbiecie (choć przy niektórych rodzajach umaszczenia nie widać go wyraźnie), trójkątnej głowie oraz pionowych, „kocich” źrenicach. Na szczęście zwykle żmije unikają kontaktu z człowiekiem i atakują tylko w obronie.

Objawy po ukąszeniu żmii zygzakowatej można podzielić na miejscowe i ogólnoustrojowe. Ból pojawia się natychmiast po ugryzieniu, a pierwsze dolegliwości ogólne – zazwyczaj w ciągu 10-15 minut.

Jak wygląda ukąszenie żmii? Ślad

Jak rozpoznać ukąszenie żmii? Charakterystyczny ślad po ugryzieniu żmii to niewielka rana z wyraźnie zaznaczonymi dwoma punktami wkłucia w odległości do 1 cm, choć zdarzają się również pojedyncze ranki (jeśli tylko jeden ząb przebił skórę). A czy ukąszenie żmii boli? Tak, rana zwykle jest bolesna i może z niej sączyć się surowiczy płyn. Właśnie bolesność i stan zapalny to jedne z ważniejszych cech, które pomagają odróżnić ukąszenie żmii od innych ran.

Ukąszenie żmii: postępowanie i pierwsza pomoc

Szybka i prawidłowa reakcja po ukąszeniu żmii może znacząco zmniejszyć ryzyko poważnych komplikacji.

• Zachowaj spokój lub uspokój poszkodowanego – panika i szybki ruch przyspieszają wchłanianie jadu. Odejdź ostrożnie w inne miejsce, jeżeli żmija dalej jest w pobliżu (choć zazwyczaj ucieka).
• Przemyj ranę, najlepiej wodą z mydłem (nie alkoholem). Na wycieczki na łono natury warto zabierać preparaty do dezynfekcji skóry.
• Unieruchom kończynę (najczęściej ugryziona zostaje ręka lub noga) – staraj się trzymać ją na poziomie serca lub nieco poniżej.
• Zdejmij biżuterię, opaski, zegarek itp. – obrzęk może uniemożliwić zdjęcie ich później.
• Wezwij pomoc medyczną – zadzwoń po pogotowie lub udaj się jak najszybciej do szpitala.
• Nie wysysaj jadu ustami, nie naciskaj, nie nacinaj ani nie opalaj rany! Nie zakładaj też opatrunku uciskowego ani bandaża elastycznego.
• Nie podawaj leków na własną rękę – środki przeciwbólowe i przeciwzapalne (np. ibuprofen, aspiryna) mogą nasilić krwawienie. Jeśli poszkodowany bardzo cierpi, przyłóż chłodny okład (nie lód – ryzyko odmrożenia) i uspokój go.

Ukąszenie żmii: leczenie

W szpitalu lekarze przede wszystkim stabilizują pacjenta i zapobiegają rozwojowi zatrucia. Standardowo wykonuje się badania krwi (m.in. morfologia, jonogram, kinaza kreatynowa, czynniki krzepnięcia, badanie moczu) oraz EKG, by ocenić wpływ jadu na narządy. Podaje się płyny dożylnie i leki łagodzące objawy (przeciwwymiotne, przeciwbólowe). Profilaktycznie można także uzupełnić szczepienie przeciw tężcowi (zęby i pysk żmii są źródłem nie tylko jadu, ale też zanieczyszczeń czy bakterii).

Podawanie surowicy na ukąszenie żmii wcale nie jest „złotym standardem”. Antytoksyna znajduje zastosowanie w ciężkich przypadkach, np. przy nasilonych objawach ogólnoustrojowych, obrzęku twarzy i szyi, wstrząsie anafilaktycznym itp.

Ukąszenie żmii: co robić, żeby go uniknąć?

Jak już wspomniano, żmije rzadko atakują ludzi. Większość ukąszeń to skutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności (np. przypadkowe dotknięcie żmii ukrytej w zaroślach) albo nierozsądnego zachowania (np. celowe zakłócanie spokoju węża). Dlatego warto przestrzegać kilku zasad:

• Nie zbliżaj się do żmii. Jeśli zauważysz ją np. na kamieniu, spokojnie odejdź. Nie łap jej, nie płosz ani nie zabijaj – wąż zazwyczaj ucieka, gdy odkryje Twoją obecność.
• Żmije występują np. na łąkach, brzegach lasów, polach, w krzakach czy skałach. W takich miejscach noś pełne obuwie i długie spodnie. Przy pracy w polu i zaroślach, zbieraniu grzybów i jagód itp. Korzystaj z grubych rękawic ochronnych i ubrań z długim rękawem.
• Pilnuj dzieci i zwierząt. Dzieci i psy są z natury ciekawskie, dlatego lepiej mieć je na oku.
• Zwracaj uwagę na znaki ostrzegawcze. W parkach i rezerwatach często ustawia się tablice informacyjne o obecności żmij.

Ukąszenie żmii: powikłania

Większość ukąszeń żmii zygzakowatej nie kończy się groźnymi komplikacjami, jednak jad żmii może wywołać poważne reakcje. Jakie są potencjalne powikłania?

• Uszkodzenie tkanek i blizny. Jad żmii zawiera enzymy (fosfolipazy, metaloproteinazy) uszkadzające ściany naczyń krwionośnych i komórki mięśniowe. W efekcie w miejscu ukąszenia może dojść do martwicy skóry i głębszych tkanek, a po wygojeniu rany często pozostaje trwała blizna. Dlatego po wyleczeniu rany warto stosować preparaty do pielęgnacji blizn wspomagające regenerację skóry, np. silikonowe żele lub plastry.
• Rabdomioliza (rozpad komórek mięśniowych). Silny obrzęk i uszkodzenie mięśni przez jad powodują uwalnianie ich składników do krwi (m.in. mioglobiny i potasu). Mioglobina jest duża, lepka i zakwasza mocz – to upośledza filtrację, zatyka kanaliki i powoduje uszkodzenie nerek. Za to nadmiar potasu zaburza pracę serca, a w skrajnym może przypadku prowadzić do nagłego zatrzymania krążenia. Dlatego w szpitalu stosuje się płynoterapię, żeby tego uniknąć.
• Zaburzenia krzepliwości. Jad ma działanie hemolityczne i antykoagulacyjne, co sprzyja powstawaniu wybroczyn, krwotoków i zaburzeniom krzepnięcia. Może to objawiać się krwawieniem z błon śluzowych (dziąseł, nosa) i podskórnymi wybroczynami.
• Infekcje. Jak każda rana, miejsce ukąszenia może ulec zakażeniu bakteryjnemu (zwłaszcza przy wysokim ciśnieniu, obrzęku i niedokrwieniu tkanek).

Ukąszenie żmii: odpowiedzi na często zadawane pytania

Poniżej publikujemy wyjaśnienia częstych pytań dotyczących ukąszenia żmii.

• Co to jest suche ukąszenie żmii? To ugryzienie, przy którym żmija nie wstrzyknęła jadu do organizmu. Ocenia się, że w Polsce prawdopodobnie większość ukąszeń żmii to właśnie ukąszenia suche, ponieważ żmija zazwyczaj nie marnuje jadu na dużą ofiarę, której i tak nie byłaby w stanie zjeść.
• Czy ukąszenie żmii jest groźne? Zazwyczaj nie stanowi bezpośredniego zagrożenia życia dla zdrowego dorosłego. Mimo to każde ukąszenie wymaga konsultacji lekarskiej, bo jad może uszkodzić nerki lub wywołać wstrząs.
• Czy po ukąszeniu żmii trzeba jechać do szpitala? Tak. Po ukąszeniu żmii należy niezwłocznie zgłosić się na SOR lub wezwać pogotowie. Nawet jeśli na początku ranna osoba czuje się względnie dobrze, istnieje ryzyko opóźnionej reakcji na jad. 
• Po jakim czasie działa jad żmii? Objawy miejscowe (ból, obrzęk, zaczerwienienie) zwykle pojawiają się od razu po ukłuciu, często nasilając się w ciągu pierwszych 10-20 minut. Objawy ogólnoustrojowe rozwijają się zazwyczaj w ciągu kilkunastu minut. W praktyce lekarze czekają na rozwój objawów przynajmniej 2–3 godziny, bo w tym czasie może dojść do najgroźniejszych reakcji.
• Czy ukąszenie żmii jest śmiertelne? Rzadko. Szacunki mówią o śmiertelności w mniej niż 1% przypadków.
• Czy preparaty na insekty odstraszają żmije? Nie. Żmije słabo reagują na substancje chemiczne obecne w powietrzu. Mimo to warto zabierać takie środki na wycieczki do lasu czy w góry, ponieważ zmniejszają ryzyko ukąszeń przez komary i kleszcze.

Żmija zygzakowata: ukąszenie. Podsumowanie

Ukąszenie żmii zygzakowatej może przytrafić się np. w czasie leśnych i górskich wędrówek, szczególnie w cieplejszych miesiącach roku. Choć jadowitość żmii budzi lęk, warto pamiętać, że przy szybkiej pierwszej pomocy i właściwym leczeniu w szpitalu, ukąszenie rzadko prowadzi do tragedii.

Źródła

1.       https://www.mp.pl/pacjent/pierwsza_pomoc/192092,postepowanie-w-przypadku-ukaszenia-przez-zmije. [dostęp: 16.05.2025].

2.       https://www.mp.pl/pacjent/pierwsza_pomoc/130597,co-zrobic-w-przypadku-ukaszenia-przez-zmije. [dostęp: 16.05.2025].

3.       https://www.mp.pl/pacjent/pierwsza_pomoc/130596,ukaszenia-przez-zmije. [dostęp: 16.05.2025].

4.       https://podyplomie.pl/medycyna/27287,postepowanie-po-ukaszeniu-przez-weza. [dostęp: 16.05.2025].

5.       https://www.mayoclinic.org/first-aid/first-aid-snake-bites/basics/art-20056681. [dostęp: 16.05.2025].