Cukrzyca u dzieci : objawy, przyczyny i metody leczenia

Cukrzyca u dzieci to poważna choroba metaboliczna, która niestety dotyka coraz większą liczbę najmłodszych pacjentów. Z danych epidemiologicznych wynika, że w 2018 roku w Polsce na cukrzycę typu 1 u dzieci chorowało blisko 22 tys. dzieci, co stanowiło około 3,2% populacji dzieci i młodzieży. Według prognoz NFZ, do 2025 roku liczba pacjentów chorych na cukrzycę wzrośnie o blisko 35%. Jak rozpoznać tę chorobę? Jakie są objawy cukrzycy u dzieci? Jak leczyć małego pacjenta z cukrzycą? Czy można jej zapobiec?

Co to jest cukrzyca u dzieci?

Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi (hiperglikemią). Stan ten wynika z zaburzenia wydzielania lub działania insuliny - hormonu produkowanego przez komórki beta trzustki, który obniża poziom cukru we krwi.

W prawidłowo funkcjonującym organizmie insulina umożliwia transport glukozy z krwi do wnętrza komórek, gdzie jest ona wykorzystywana jako źródło energii. U dorosłych i dzieci chorych na cukrzycę mechanizm ten ulega zaburzeniu - glukoza zamiast dostarczać energii komórkom, pozostaje we krwi, a jej zbyt wysokie stężenie uszkadza naczynia krwionośne i narządy.

Wyróżniamy dwa główne typy cukrzycy:

1. Cukrzyca typu 1 (insulinozależna, autoimmunologiczna) - najczęstsza forma cukrzycy u dzieci, nazywana dawniej "cukrzycą młodzieńczą". Wynika z całkowitego lub częściowego niedoboru insuliny, spowodowanego zniszczeniem komórek beta trzustki przez własny układ odpornościowy.
2. Cukrzyca typu 2 - rzadziej występująca u dzieci, choć jej częstość rośnie wraz ze wzrostem otyłości wśród najmłodszych. W tym typie cukrzycy trzustka produkuje insulinę, ale organizm nie wykorzystuje jej w sposób prawidłowy (zjawisko insulinooporności).

Oprócz dwóch głównych typów, u dzieci diagnozuje się również:

• Cukrzycę MODY (Maturity Onset Diabetes of the Young) - dziedziczoną autosomalnie dominująco.
• Cukrzycę noworodkową - występującą w pierwszych 6 miesiącach życia, zazwyczaj uwarunkowaną genetycznie. Może być to cukrzyca noworodkowa przemijająca lub trwała.

Cukrzyca u dzieci - objawy

Objawy cukrzycy mogą rozwijać się bardzo szybko, szczególnie w przypadku cukrzycy typu 1. Pierwszym objawem cukrzycy u dzieci bywa często wzmożone pragnienie (polidypsja) oraz częste oddawanie moczu (poliuria), nawet w nocy. Rodzice zauważają, że dziecko zaczyna więcej pić i częściej korzystać z toalety.

Klasyczne objawy cukrzycy u dzieci to:

• wzmożone pragnienie,
• częste i obfite oddawanie moczu,
•  moczenie nocne (zwłaszcza u dzieci, które wcześniej kontrolowały pęcherz),
• gwałtowny ubytek masy ciała, mimo normalnego lub wzmożonego apetytu,
• osłabienie, zmęczenie, senność,
• zaburzenia ostrości widzenia,
• trudno gojące się rany,
• zapach acetonu z ust (charakterystyczny dla cukrzycowej kwasicy ketonowej),
• zakażenia skóry i narządów moczowo-płciowych.

Mniej charakterystyczne symptomy obejmują:

• rozdrażnienie i zmienność nastroju,
• bóle brzucha,
• spadek sprawności fizycznej,
• zaburzenia koncentracji,
• nietypowe infekcje,
• zapalenie gardła bez gorączki,
• zapadnięte gałki oczne (objaw odwodnienia).

Objawy skórne cukrzycy to często pomijany, ale ważny aspekt diagnostyczny. Wśród nich możemy wyróżnić:

• zakażenia bakteryjne i grzybicze - częste czyraki, zanokcica,
• grzybica paznokci,
• świąd skóry,
•  trudno gojące się rany,
• cukrzycowa twardzina obrzękowa - skóra, której nie można ująć w fałd,
• ograniczenie ruchów i mimiki twarzy,
• pęcherzyki wypełnione surowicą i czerwonawe przebarwienia na skórze rąk i stóp,
• zajady, które trudno się goją.

Należy pamiętać, że hiperglikemia sprzyja rozwojowi bakterii i grzybów, co utrudnia gojenie się ran i zwiększa podatność na infekcje skórne. U pacjentów z niewyrównaną cukrzycą mogą pojawiać się również poważniejsze infekcje, takie jak róża zgorzelinowa czy pęcherzowa.

Cukrzyca u dzieci - jakie badania?

Rozpoznanie cukrzycy jest kluczowe dla wczesnego wykrycia choroby. Gdy objawy sugerują cukrzycę, lekarz zleca badania laboratoryjne. Szybka diagnoza zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań.

Jakie badania wykonywane są najczęściej przy diagnostyce cukrzycy dziecięcej? Podstawowym badaniem jest oznaczenie stężenia glukozy we krwi. W ocenie stężenia glukozy wykorzystuje się różne metody i urządzenia, od prostych glukometrów po nowoczesne systemy ciągłego monitorowania glikemii. Warto pamiętać, że norma cukru u dzieci (na czczo) wynosi 70-99 mg/dl.

Cukrzycę rozpoznaje się, gdy:

• stężenie glukozy we krwi na czczo wynosi ≥126 mg/dl w co najmniej dwóch pomiarach;
• glikemia przygodna wynosi ≥200 mg/dl przy obecności typowych objawów cukrzycy;
• glikemia w 2. godzinie testu doustnego obciążenia glukozą wynosi ≥200 mg/dl.

W procesie diagnostycznym wykonuje się również:

• doustny test obciążenia glukozą (OGTT) - podanie dziecku glukozy (1,75 g/kg masy ciała, maksymalnie 75 g) i pomiar glikemii po 2 godzinach;
• badanie HbA1c (hemoglobiny glikowanej) - obrazujące średni poziom glukozy w ciągu ostatnich 2-3 miesięcy;
• badanie w kierunku autoprzeciwciał (GAD, IA2, IAA, ZnT8) - charakterystycznych dla cukrzycy typu 1;
•  oznaczenie poziomu peptydu C - dla oceny zachowanej czynności wydzielniczej komórek beta trzustki;
• badanie ogólne moczu - w celu oceny glukozurii i ketonurii;
• badania dodatkowe: jonogram, próby wątrobowe, kreatynina, gazometria.

Diagnostykę należy przeprowadzić szybko, szczególnie przy objawach sugerujących cukrzycę typu 1, gdyż opóźnienie może prowadzić do kwasicy ketonowej - stanu zagrażającego życiu.

Cukrzyca typu 1 u dzieci

Cukrzyca typu 1 u dzieci to najczęstsza forma cukrzycy w populacji dziecięcej. Stanowi zdecydowaną większość wszystkich przypadków zachorowań wśród najmłodszych pacjentów. Jest to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy dziecka atakuje komórki beta trzustki, odpowiedzialne za produkcję insuliny.

W wyniku tego procesu dochodzi do całkowitego lub częściowego zniszczenia tych komórek, co prowadzi do niedoboru lub braku insuliny, a w konsekwencji do hiperglikemii. Choroba może rozwinąć się w każdym wieku, ale najczęściej diagnozuje się ją w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, średnio od 6. miesiąca życia do wczesnej dorosłości.

Objawy pojawiają się zazwyczaj nagle i gwałtownie postępują. Kiedy ilość insuliny spadnie poniżej krytycznego poziomu, objawy stają się wyraźnie widoczne. Im młodsze dziecko, tym objawy mogą być mniej specyficzne, co utrudnia diagnostykę.

Przyczyny cukrzycy nie są do końca poznane. Wiadomo, że kluczową rolę odgrywają czynniki genetyczne i środowiskowe. Wśród możliwych czynników wymienia się:

• predyspozycje genetyczne - określone warianty genów HLA,
• infekcje wirusowe (np. wirusy Coxsackie, enterowirusy),
• czynniki środowiskowe (np. wczesne wprowadzenie białek krowiego mleka),
• niedobór witaminy D,
• stres.

Czy cukrzyca typu 1 u dzieci jest dziedziczna? Choć nie jest dziedziczona bezpośrednio, istnieje genetyczna predyspozycja do jej rozwoju. Ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 1 u dzieci jest 2-3 razy większe, gdy choruje na nią ojciec. Ryzyko to wzrasta również u rodzeństwa chorej osoby.

Cukrzyca typu 2 u dzieci

Cukrzyca typu 2 u dzieci występuje rzadziej niż typ 1, jednak jej częstość rośnie w alarmującym tempie, głównie z powodu epidemii otyłości wśród najmłodszych. Szacuje się, że około 22% dzieci i młodzieży w wieku 9-18 lat zmaga się z nadwagą lub otyłością, co jest głównym czynnikiem ryzyka rozwoju tego typu cukrzycy.

W przeciwieństwie do typu 1, cukrzyca typu 2 wiąże się z insulinoopornością - komórki organizmu stają się mniej wrażliwe na działanie insuliny. Początkowo trzustka kompensuje ten stan, produkując więcej insuliny, jednak z czasem nie jest w stanie sprostać zwiększonemu zapotrzebowaniu, co prowadzi do hiperglikemii.

Objawy pojawiają się zazwyczaj wolniej i są mniej wyraźne niż w przypadku typu 1. Czasem choroba może przebiegać bezobjawowo przez dłuższy czas i zostać wykryta przypadkowo podczas rutynowych badań. Pierwsze symptomy zazwyczaj ujawniają się w okresie dojrzewania lub w drugiej dekadzie życia - średnia wieku w momencie rozpoznania wynosi około 13,5 roku.

Najważniejsze czynniki ryzyka cukrzycy typu 2 u dzieci to:

• nadwaga i otyłość, szczególnie otyłość brzuszna,
• brak aktywności fizycznej,
• nieprawidłowa dieta (bogata w cukry proste i tłuszcze, uboga w warzywa i owoce),
• występowanie cukrzycy typu 2 w rodzinie,
• pochodzenie etniczne (w niektórych grupach etnicznych ryzyko jest wyższe),
• zespół policystycznych jajników u dziewcząt.

Cukrzyca typu 2 u dzieci i młodzieży może długo pozostawać nierozpoznana z powodu subtelnych objawów, dlatego ważne są regularne badania kontrolne, zwłaszcza u dzieci z grup ryzyka.

Cukrzyca u dzieci - leczenie

Leczenie cukrzycy u dzieci ma na celu przede wszystkim dbałość o prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny dziecka, utrzymanie dobrej jakości życia oraz zapobieganie ostrym i przewlekłym powikłaniom choroby, takim jak retinopatia cukrzycowa, która może pojawiać się nawet u dzieci i młodzieży z długotrwale niewyrównaną cukrzycą. Sposób leczenia zależy od typu cukrzycy, wieku dziecka oraz jego indywidualnych potrzeb i możliwości.

Podstawowe elementy leczenia obejmują:

1. Insulinoterapię - w przypadku cukrzycy typu 1 konieczne jest dożywotnie podawanie insuliny. Stosuje się insulinę w formie wielokrotnych wstrzyknięć (pen) lub za pomocą pompy insulinowej.
2. Leki doustne - w cukrzycy typu 2 u dzieci stosuje się czasem metforminę, która zwiększa wrażliwość komórek na insulinę.
3. Kontrolę glikemii - regularne monitorowanie poziomu cukru we krwi, zarówno za pomocą glukometru, jak i nowoczesnych systemów ciągłego monitorowania glikemii.
4. Dietę - zbilansowaną, dopasowaną do potrzeb rozwijającego się organizmu, z obliczaniem wymienników węglowodanowych i białkowo-tłuszczowych.
5. Aktywność fizyczną - dostosowaną do wieku i możliwości dziecka.
6. Edukację terapeutyczną - zarówno dziecka, jak i jego rodziców/opiekunów, dotyczącą wszystkich aspektów choroby i jej leczenia.
7. Wsparcie psychologiczne - cukrzyca jest chorobą przewlekłą, która wymaga codziennego zaangażowania i może być obciążeniem psychicznym zarówno dla dziecka, jak i całej rodziny.

Cukrzyca u dzieci - pompa insulinowa

Pompa insulinowa to jedna z najnowocześniejszych metod leczenia, pozwalająca na precyzyjne i elastyczne dawkowanie insuliny. Pompa to małe urządzenie noszone przy ciele, które przez całą dobę podaje insulinę w sposób ciągły (baza) oraz w formie dodatkowych dawek przed posiłkami (bolus).

Zalety stosowania pompy insulinowej:

• Lepsze wyrównanie glikemii
• Zmniejszenie ryzyka hipoglikemii
• Większa elastyczność trybu życia (np. w zakresie pór posiłków czy aktywności fizycznej)
• Większy komfort życia
• Możliwość dokładniejszego dawkowania insuliny, co jest szczególnie ważne u najmłodszych dzieci

W Polsce pompa insulinowa u dzieci jest refundowana dla pacjentów do 26. roku życia, co znacząco ułatwia dostęp do tej metody leczenia.

Jak wykazują badania, insulinoterapia przy użyciu pomp insulinowych może być bezpieczną i skuteczną metodą leczenia nawet u najmłodszych pacjentów. Warto podkreślić, że u małych dzieci łatwiej jest stosować pompy insulinowe niż u starszych, gdyż w drugiej grupie wiekowej wymagana jest większa współpraca pacjenta i samokontrola.

Czy cukrzyca u dzieci jest uleczalna?

To pytanie zadaje sobie wielu rodziców, których dzieci otrzymały diagnozę tej przewlekłej choroby. Niestety, na ten moment cukrzyca u dzieci (szczególnie typu 1) nie jest chorobą, którą można całkowicie wyleczyć.

Cukrzyca typu 1 u dzieci jest chorobą autoimmunologiczną, która wymaga dożywotniego leczenia insuliną. Nie mija wraz z wiekiem i obecnie nie ma metody, która pozwoliłaby na całkowite wyleczenie. Dzięki nowoczesnym metodom leczenia, takim jak pompy insulinowe czy systemy ciągłego monitorowania glikemii, można jednak skutecznie kontrolować chorobę i zapewnić dziecku normalne, aktywne życie.

Cukrzyca typu 2 u dzieci w niektórych przypadkach może ulec remisji dzięki istotnym zmianom stylu życia, szczególnie gdy zostanie wcześnie wykryta. Zmiana diety, zwiększenie aktywności fizycznej i redukcja masy ciała mogą w niektórych przypadkach doprowadzić do normalizacji poziomów glukozy bez konieczności stosowania leków. Nie jest to jednak całkowite wyleczenie, a raczej skuteczne kontrolowanie choroby.

Warto podkreślić, że ciągły rozwój medycyny daje nadzieję na przełom w leczeniu cukrzycy. Prowadzone są intensywne badania nad nowymi metodami terapii, takimi jak:

• transplantacja wysp trzustkowych,
• terapie komórkami macierzystymi,
• immunoterapie zapobiegające niszczeniu komórek beta;
• sztuczna trzustka (zautomatyzowany system podawania insuliny).

Obecnie jednak najważniejsze jest właściwe leczenie i kontrola choroby, co pozwala dzieciom z cukrzycą prowadzić normalne, aktywne życie i zapobiega rozwojowi powikłań.

Profilaktyka cukrzycy u dzieci

Profilaktyka cukrzycy u dzieci różni się w zależności od typu choroby. W przypadku cukrzycy typu 1 u dzieci, która ma podłoże autoimmunologiczne, obecnie nie istnieją skuteczne metody zapobiegania jej wystąpieniu. Nie znamy dokładnych przyczyn, które prowadzą do ataku układu odpornościowego na komórki trzustki, dlatego trudno jest wprowadzić działania prewencyjne.

Natomiast w przypadku cukrzycy typu 2 u dzieci profilaktyka odgrywa kluczową rolę, gdyż ten typ cukrzycy jest ściśle związany ze stylem życia. Działania profilaktyczne powinny obejmować całą rodzinę i koncentrować się na:

1. Zdrowej, zbilansowanej diecie:

Ograniczenie cukrów prostych i tłuszczów nasyconych

• • Zwiększenie spożycia warzyw, owoców i produktów pełnoziarnistych
  • Regularne posiłki (4-5 posiłków co 3-4 godziny)
  • Kontrola wielkości porcji
  • Odpowiednie nawodnienie (1-1,5 litra wody dziennie)

2. Regularnej aktywności fizycznej:

• •  Minimum 60 minut aktywności dziennie dla dzieci i młodzieży
  • Ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem
  • Zachęcanie do różnorodnych form ruchu dostosowanych do wieku i zainteresowań dziecka

3. Utrzymaniu prawidłowej masy ciała:

• • Regularne kontrolowanie wagi i wzrostu dziecka
  • W przypadku nadwagi - współpraca z lekarzem i dietetykiem

4. Regularnych badaniach kontrolnych:

• • Uczestnictwo w bilansach zdrowia
  • Kontrola ciśnienia tętniczego
  • Badania przesiewowe w kierunku zaburzeń gospodarki węglowodanowej u dzieci z grupy ryzyka

Warto podkreślić, że profilaktyka cukrzycy u dzieci jest najskuteczniejsza, gdy całe otoczenie dziecka angażuje się w promowanie zdrowego stylu życia. Rodzice powinni dawać dobry przykład, wspólnie z dzieckiem przygotowywać zdrowe posiłki i aktywnie spędzać czas.

Bibliografia

1. Myśliwiec M. "Cukrzyca u dzieci — etiopatogeneza, diagnostyka i terapia". Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 1, nr 2, 125–133.
2. Pańkowska E., Lipka M., Szypowska A. "Insulinoterapia i osobiste pompy insulinowe w praktyce pediatrycznej". Przegląd Pediatryczny 2003; 33: 158–164.
3. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. "Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę", 2024.