Zez ukryty: objawy, przyczyny i leczenie. Czym jest ta dolegliwość?

Czy osoba z zezem widzi, że ma zeza? Niekoniecznie. Co więcej, zez może być niewidoczny nie tylko dla niej samej, ale i dla otoczenia. Mimo że nie pozostaje bez wpływu na wzrok i samopoczucie, daje o sobie znać tylko w pewnych sytuacjach. Jest to tzw. zez ukryty (inaczej zez utajony, heteroforia). W dalszej części omówiono dokładnie jego charakterystykę, objawy i przyczynę powstawania. Zapraszamy do lektury!

Na czym polega zez ukryty?

Zez (strabismus) to wada wzroku objawiająca się nierównoległym ustawieniem gałek ocznych, która zaburza widzenie stereoskopowe. Utrudnia wyraźne widzenie, ponieważ oczy skupiają się na dwóch różnych punktach. Zez ukryty, inaczej heteroforia, różni się od „zwykłego” zeza tym, że mimo tej rozbieżności mózg bez problemu ją kompensuje i tworzy z obu oczu jeden wyraźny obraz (fuzja wzrokowa). Co więcej – szczególnie w młodym wieku – to odchylenie pozostaje na tyle minimalne, że obie gałki oczne wydają się ustawione równolegle. Jednak przy przerwaniu fuzji (np. podczas zasłonięcia jednego oka) lub z powodu zmęczenia w oku może pojawić się tendencja do uciekania.

Ponieważ zez ukryty to przede wszystkim zaburzenie równowagi 6 mięśni, które poruszają gałką oczną w 3 osiach, można wyróżnić kilka jego typów:

• Zez rozbieżny ukryty (exophoria) – przy zasłonięciu jedno oko ma tendencję do „uciekania” na zewnątrz,
• Zez zbieżny ukryty (ezophoria) – oko ma tendencję do odchylania się do wewnątrz,
• Zez pionowy – jedno oko zbacza w górę (hyperphoria) lub w dół (hypophoria) w stosunku do drugiego,
• Cykloforia (cyclophoria) – rzadka postać polegająca na rotacyjnym (skrętnym) odchyleniu osi oka.

Ile osób ma zeza ukrytego?

Zez ukryty jako zjawisko fizjologiczne (bezobjawowe) występuje u 70-80% populacji. Natomiast formę klinicznej choroby przyjmuje tylko u kilku procent, gdy kompensacja fuzji przestaje wystarczać.

Zez ukryty: przyczyny

Zez ukryty bezpośrednio wynika z nierównomiernego napięcia mięśni gałkoruchowych. Każde oko ma 6 mięśni, które utrzymują je w ruchu i w osi patrzenia. W idealnych warunkach napięcia tych mięśni są zrównoważone, więc oczy ustawiają się równolegle. W heteroforii jednak grupa mięśni (np. powodujących ruch oka w bok ku skroni) jest silniejsza od mięśni przeciwstawnych (np. prosty boczny, który powoduje ruch gałki w bok, ku skroni, przeważa nad mięśniem prostym przyśrodkowym, który ją przywodzi w kierunku nosa).

Przyczyn rozwoju tej nieprawidłowości jest wiele. Niektórzy mają ku niej predyspozycje genetyczne, a u innych rozwija się z czasem. Przykładowo niektóre dzieci lub dorośli mają różne wady refrakcji (np. różna krótkowzroczność lub nadwzroczność między oczami). Próba skorygowania ostrości może wymagać innej akomodacji w każdym oku, co wiąże się z różnym napięciem w danych mięśniach okoruchowych, a to sprzyja rozwinięciu się heteroforii. Również przebyte urazy, choroby autoimmunologiczne i mięśni mogą zaburzać równowagę w zespole mięśniowym gałki ocznej.

Co więcej, warto wspomnieć, że jakikolwiek skurcz mięśni okoruchowych współpracujących ze sobą i działających przeciwstawnie jest możliwy dzięki sygnałom wysyłanym przez ośrodkowy układ nerwowy, odpowiedniemu unerwieniu oraz położonym w mózgu ośrodkom i szlakom korowym i mostowym. Nieprawidłowości w tych strukturach (np. z powodu cukrzycy czy choroby naczyń) mogą osłabiać pracę mięśni i mechanizmy kontroli fuzji.

Zez ukryty u dorosłych i u dzieci: objawy

Dopóki mózg jest w stanie skompensować rozbieżności w widzeniu, zez ukryty nie powoduje widocznych objawów. Jedynie przy osłabieniu fuzji, czyli tzw. dekompresji zeza ukrytego (np. w wyniku infekcji, przemęczenia, pracy związanej z koniecznością patrzenia z bliska przez długi czas, czy silnego stresu), mogą wystąpić charakterystyczne dla zeza objawy, a nawet dwojenie widzenia. Jednak nienaturalna praca mięśni okoruchowych wywołuje u każdego inne, subiektywne dolegliwości.

U osób dorosłych zez ukryty najczęściej manifestuje się przy pracy przy komputerze lub czytaniu. Typowe są stany zmęczenia oczu po kilku godzinach pracy biurowej, nasilające się bóle głowy w okolicy czoła i skroni, migreny oraz niewyraźne widzenie pod wieczór. Może też występować uczucie „ciągnięcia” gałek ocznych, przesunięcia lub zamglenia liter podczas czytania oraz trudności z oceną odległości, co utrudnia np. prowadzenie auta.

Natomiast zez ukryty u dzieci objawia się niechęcią do czytania, częstym mruganiem lub mrużeniem oczu, zasłanianiem jednego oka dłonią czy pochylaniem głowy podczas patrzenia. Dziecko może też trzymać książkę bardzo blisko twarzy albo skarżyć się na bóle głowy po zajęciach szkolnych. Rodzice powinni być również wyczuleni na nieadekwatne do starań wyniki w nauce bądź trudności podczas zajęć ruchowych (częste potrącanie przedmiotów, siniaki itd.).

Zez ukryty: diagnostyka

Jeśli opisane objawy utrzymują się lub nasilają, warto jak najszybciej skonsultować się ze specjalistą. Podczas badania okulista przeprowadzi ocenę ostrości wzroku, budowy oka, badanie kąta zeza oraz zdolność utrzymania obrazu w jednym punkcie). U najmłodszych wykrycie zeza ukrytego jest łatwiejsze niż u dorosłych, ponieważ dziecko u okulisty powinno się znaleźć w 2., 4. i 6. roku życia (szczególnie jeśli w rodzinie występują już wady wzroku). W ich przypadku badanie obejmuje m.in. ocenę widzenia obuocznego (stereoskopowego) oraz refleksów świetlnych rogówki.

Zez ukryty: czy da się wyleczyć?

Leczenie zeza ukrytego dostosowuje się do przyczyny i nasilenia objawów. Podstawą terapii jest korekcja optyczna: wszelkie wady refrakcji (zwłaszcza nadwzroczność czy astygmatyzm) powinny zostać skorygowane odpowiednio dobranymi okularami.

Zez ukryty: ćwiczenia czy zabieg?

Operacja zeza ukrytego to ostateczność. Wykonuje się ją w przypadku bardzo dużej heteroforii, gdy przekształca się ona w zez jawny oraz gdy nie udało się jej zrównoważyć metodami zachowawczymi. Jednak w większości przypadków wystarczające okazują się specjalne treningi wzrokowe, które wzmacniają określone mięśnie przywodzące i odwodzące i stabilizują fuzję obrazów. Należą do nich:

• Trening konwergencji – patrzenie na mały obiekt (np. ołówek) zbliżany i oddalany od nosa, tak aby oko utrzymywało fuzję obrazu,
• Ćwiczenia pryzmatyczne – przekładanie obrazu między soczewkami pryzmatycznymi o różnej mocy w celu wzmacniania zdolności fuzji.

Trening musi być wykonywany regularnie. Oczywiście należy zadbać także o odpowiednią higienę pracy, czyli robić przerwy w pracy przy komputerze (np. co 20 minut patrzeć na coś w oddali), pracować przy dobrym oświetleniu i zachować odpowiednią odległość od ekranu czy książki itd.

Inne metody zachowawcze i profilaktyczne w terapii zeza ukrytego

Okulary ze specjalnymi szkłami z pryzmatami mogą także pomóc w profilaktyce heteroforii, ponieważ pozwalają wyrównać kąt patrzenia i zmniejszają objawy podwójnego widzenia. Dodatkowo ulgę zmęczonym mięśniom oczu mogą przynieść:

• Różne preparaty na oczy, które chronią przed szkodliwym wpływem niebieskiego światła ekranów,
• Preparaty wspierające wzrok będące tak naprawdę suplementami zawierającymi luteinę, zeaksantynę, witaminy (A, C, E) oraz wyciągi z borówki czy żeń-szenia, czyli składniki poprawiające regenerację komórek siatkówki,
• Zioła na oczy takie jak rumianek czy świetlik, stosowane w formie okładów lub naparów działają kojąco i mogą zmniejszyć uczucie „piasku w oczach”,
• Krople do oczu, które zawierają substancje wzmacniające film łzowy, co pomaga utrzymać komfort oczu i chroni przed podrażnieniami.

Warto także pić dużo płynów i jeść bogate w antyoksydanty owoce oraz warzywa (jarmuż, szpinak, marchew, cytrusy). Oczywiście produkty te nie zastąpią specjalnych ćwiczeń i porad lekarza, jednak mogą uchronić mięśnie okoruchowe i mechanizmy kontroli fuzji obrazu przed „wypaleniem” i rozwojem stałego zeza.

Zez ukryty: podsumowanie

Zez ukryty to zaburzenie, które na pierwszy rzut oka może być niezauważalne. Jednak często manifestuje swoją obecność innymi, utrudniającymi życie dolegliwościami takimi jak bóle głowy, przemęczenie wzroku czy okresowe podwójne widzenie. Całe szczęście dzięki odpowiednim ćwiczeniom i profilaktyce można je złagodzić i sprawić, by zez zawsze pozostał ukryty.