Zapalenie płuc u dziecka - jak je rozpoznać i skutecznie leczyć?

Dr nauk med. Olga Sadowska

Zapalenie płuc u dziecka może być spowodowane wieloma czynnikami. Mogą je wywoływać bakterie, wirusy, grzyby, ale też treść pokarmowa. Sprawdź, jak rozpoznać zapalenie płuc u dziecka i dowiedz się jakie są metody diagnostyczne, na czym polega leczenie i jakie mogą być powikłania tej dolegliwości.

Przyczyny zapalenia płuc u dziecka

Zakażenia dolnych dróg oddechowych występują bardzo często u dzieci, a należą do nich: zapalenie oskrzelików, oskrzeli oraz płuc.

Czym jest zapalenie płuc? Jest to choroba zapalna, która przebiega z zajęciem obszaru pęcherzykowego dolnych dróg oddechowych. Na zapalenie płuc najczęściej chorują dzieci poniżej 5. roku życia oraz dzieci z krajów rozwijających się.

Przyczyny zapalenia płuc u dziecka zależą od jego wieku. Co zatem powoduje tę chorobę?

u noworodków – bakterie z dróg rodnych matki (m.in.: paciorkowce grupy B, Gram-ujemne enterokoki);

u niemowląt i małych dzieci (zwłaszcza dwulatków) - głównie wirusy oddechowe (np.: grypy, RSV i paragrypy), a spośród bakterii: głównie Streptococcus pneumoniae i Haemophilus influenzae, a także pałeczka krztuśca (Bordetella pertusis) i Chlamydia trachomatis;

u dzieci powyżej 5 roku życia – częściej spotyka się zakażenia bakteriami atypowymi.

Warto podkreślić, że u chorych w każdym wieku, w tym u dzieci, może dojść do zakażenia bakterią Mycobacterium tuberculosis, czyli drobnoustrojem, który wywołuje gruźlicę.

Do czynników ryzyka rozwoju prowadzących do częstych zapaleń płuc u dziecka należą:

młody wiek dziecka;

zaburzenia odporności;

przewlekłe choroby układu oddechowego i/lub układu krążenia,

zaburzenia budowy lub funkcji rzęsek, które fizjologicznie wyścielają drogi oddechowe każdego człowieka;

stany sprzyjające zachłystywaniu się;

choroby neurologiczne, zaburzenia świadomości;

zażywanie narkotyków.

Czy można się zarazić od dziecka zapaleniem płuc? Każda infekcja, czy to bakteryjna czy wirusowa jest oczywiście zakaźna. Co istotne – zdrowe osoby z silnym układem odpornościowym rzadko zarażają się zapaleniem płuc, ale już osoby o słabej odporności mogą zachorować. Osłabić odporność mogą m.in.: przewlekły stres czy współistniejące choroby przewlekłe.

Rodzaje zapalenia płuc u dzieci

W źródłach medycznych można znaleźć różne podziały zapaleń płuc:

w zależności od miejsca lub sposobu zarażenia: pozaszpitalne, szpitalne, respiratorowe, aspiracyjne;

w zależności od części dotkniętego chorobą płuca: płatowe, odoskrzelowe, ostre śródmiąższowe, jednostronne, obustronne;

w oparciu o objawy podmiotowe i przedmiotowe: łagodne, ostre, bardzo ostre;

w zależności od patogenu: bakteryjne, atypowe, wirusowe, grzybicze, pasożytnicze.

Wirusowe i bakteryjne zapalenie płuc

Najczęstszym patogenem bakteryjnym jest Streptococcus pneumoniae. Przy zakażeniu pneumokokami obserwuje się najczęściej:

nagły początek choroby;

gorączkę z dreszczami;

duszność i przyśpieszony oddech;

kaszel, który na początku jest suchy, a następnie mokry;

ból w klatce piersiowej i bóle brzucha.

wydzielanie ropy i śluzu.

Zapalenia wirusowe dominują u dzieci poniżej 2 roku życia. Najczęstsze, grypowe zapalenie płuc jest konsekwencją zakażenia wirusem grypy szerzącego się na dolne drogi oddechowe. U dzieci rzadko dochodzi do pierwotnego ospowego zapalenia płuc, jako powikłania po ospie wietrznej.

Objawy wirusowych zapaleń płuc to głównie:

gorączka;

kaszel z powodu podrażnienia dróg oddechowych;

bóle w klatce piersiowej;

duszność i sinica;

możliwe krwioplucie;

słyszalne świsty.

W praktyce trudno jest określić czy zapalenie płuc jest spowodowane wirusem czy bakterią i nawet w ponad połowie przypadków czynnik nie jest identyfikowany.

Atypowe zapalenie płuc

W zapaleniu płuc wywołanym przez bakterie atypowe, do których zalicza się: Chlamydophila pneumoniae, Legionella pneumophila czy Mycoplasma pneumoniae, główną przyczyną kaszlu jest podrażnienie dróg oddechowych. Początek infekcji jest powolny, stan ogólny dziecka jest zwykle dobry i rzadko występują powikłania chorobowe. Dominuje suchy męczący kaszel, ból głowy, gorsze samopoczucie i umiarkowana gorączka. Możliwa jest obecność świstów.

Do innych objawów atypowego zapalenia płuc u dziecka zaliczyć można bóle stawów i niespecyficzne wysypki na skórze, obecność łagodnego zapalenia gardła i krtani. Istnieje też możliwość bezobjawowego zakażenia.

Inne rodzaje zapalenia płuc

Śródmiąższowe zapalenie płuc to przewlekłe schorzenie, w przebiegu którego dochodzi do zajęcia pęcherzyków płucnych i w konsekwencji ich włóknienia, co prowadzi do niewydolności oddechowej. W przypadku dzieci patogenami odpowiedzialnymi za rozwój śródmiąższowych zapaleń płuc są głównie wirusy i bakteria atypowa Mycoplasma pneumoniae.

Z kolei zachłystowe zapalenie płuc to groźna dolegliwość wynikająca z przedostawania się zawartości z jamy ustnej lub żołądka do płuc. Za rozwój tego stanu odpowiadają bakterie beztlenowe i tlenowe Gram-ujemne. Po każdym incydencie zachłyśnięcia bardzo istotna jest czujność rodzica. Jakie są objawy tej dolegliwości? Dziecko jest osłabione, zaczyna kasłać, ma problemy z oddychaniem, rozwija gorączkę z dreszczami, robi się sine z powodu niedotlenienia tkanek.

Objawy zapalenia płuc u dziecka. Jak je rozpoznać?

Rozpoznanie zapalenia płuc u dziecka nie jest rzeczą prostą. Dlaczego? W zapaleniu płuc dzieci wyglądają na ciężko chore, osłabione i są marudne. Taki stan może wskazywać na wiele przyczyn gorszego samopoczucia małego pacjenta. Do najbardziej charakterystycznych objawów zapalenia płuc u dziecka można zaliczyć:

przyspieszenie oddechu (czyli tachypnoë);

gorączkę > 38°C;

wciąganie międzyżebrzy;

kaszel początkowo jest suchy, zmienić się może w mokry.

Szczególnie trudna diagnostycznie jest sytuacja, w której dziecko ma bezobjawowe zapalenie płuc. Występują wtedy objawy mało specyficzne, które nie są kojarzone z chorobą. Gorączka może czasem wcale nie wystąpić, co stanowi podstępny początek ukrytego zapalenia płuc. Podczas badania przy pomocy stetoskopu, lekarz może też nie usłyszeć charakterystycznych furczeń i trzeszczeń. Taki rodzaj zapalenia płuc jest potwierdzane zdjęciem RTG klatki piersiowej.

Diagnostyka zapalenia płuc u dzieci

Rozpoznanie zapalenia płuc u dzieci stawiane jest przede wszystkim na podstawie objawów klinicznych. Dlatego tak ważny jest dobrze zebrany wywiad z rodzicami i obserwacja oraz zbadanie dziecka przez lekarza specjalistę.

W przebiegu zapalenia płuc u dzieci rozważa się następujące metody:

oznaczenie wskaźników stanu zapalnego - zarówno leukocytoza, jak i stężenie białek ostrej fazy we krwi (czyli CRP) nie pozwala na jednoznaczne odróżnienie zakażenia bakteryjnego od wirusowego. Znaczenie mogą mieć jedynie niskie stężenia CRP i prokalcytoniny, które zmniejszają prawdopodobieństwo infekcji bakteryjnej i pozwalają ograniczyć niepotrzebne stosowanie antybiotyków;

posiew krwi i plwociny - wykonuje się tylko wtedy, gdy stan dziecka jest ciężki;

saturacja krwi (czyli wysycenie tlenem krwi) – ten parametr koreluje z ciężkością zapalenia płuc;

zdjęcie przeglądowe RTG klatki piersiowej – jest zalecane tylko dzieciom z powikłanym zapaleniem płuc, które mają wskazania do hospitalizacji. Nie robi się go rutynowo, gdyż dąży się do ograniczenia narażenia na rakotwórcze promieniowanie jonizujące;

badania mikrobiologiczne – są przydatne podczas leczenia dziecka w szpitalu. Wykonuje się je z: krwi, plwociny, płynu z jamy opłucnej, a także z moczu.

Leczenie zapalenia płuc u dziecka

Leczenie objawowe to jedyne zalecane postępowanie w łagodnym wirusowym zapaleniu płuc. Na czym ono polega?

na podawaniu leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych (ibuprofen, paracetamol);

na odpowiedniej pielęgnacji dziecka;

na zapewnieniu dostępu do nawilżonego, chłodnego, czystego powietrza;

na odpowiednim nawodnieniu i zbilansowanej diecie,

tlenoterapii, w razie potrzeby.

W przypadkach podejrzenia zapalenia płuc o etiologii bakteryjnej i u każdego dziecka z pewnym rozpoznaniem zapalenia płuc należy wdrożyć antybiotykoterapię. Wybór antybiotyku na zapalenie płuc zależy od prawdopodobnej przyczyny zakażenia, stopnia ciężkości choroby, a także od wieku małego pacjenta. O ostatecznej terapii zawsze decyduje doświadczony lekarz.

Można zrezygnować z antybiotyku u dzieci między 4. miesiącem życia a 5. rokiem życia z zapaleniem płuc o łagodnym przebiegu, bez wysokiej gorączki i zaszczepionych przeciwko pneumokokom. Powinno się je leczyć objawowo i ocenić stan po upływie 48 godzin.

Kiedy do szpitala z zapaleniem płuc?

Większość dzieci z zapaleniem płuc można leczyć w domu, ale czasem zdarzają się trudne sytuacje, które koniecznie wymagają hospitalizacji. Kiedy takie dziecko musi trafić do szpitala?

w przypadku niechęci do jedzenia i picia;

gdy ma mniej niż sześć miesięcy;

kiedy ma przyśpieszony oddech (czyli tachypnoë) i tętno;

wyniki laboratoryjne przemawiają za znaczną leukocytozą, czyli podwyższoną ilością krwinek białych we krwi; ale też za znacznym obniżeniem leukocytów, czyli granulocytopenią;

kiedy występują duszności i bezdechy;

gdy pojawiają się zaburzenia świadomości i drgawki;

widoczność rozległych zmian w płucach w badaniu radiologicznym;

współistnieją inne poważne choroby, np. astma, wady serca, cukrzyca itp.;

ze względów społecznych (np.: ubóstwo, problemy wychowawcze).

Leczenie szpitalne prowadzi się też u dzieci z cięższym przebiegiem zapalenia płuc, które wykazują objawy sepsy lub wstrząsu, są odwodnione i mają groźne zaburzenia wodno-elektrolitowe. Podaje się kroplówki, indywidualnie dobrane antybiotyki dożylnie i posiłki wspierające w chorobie.

Kiedy wysycenie tlenem krwi u dziecka jest poniżej normy (wynosi < 92%), to w szpitalu konieczne jest stosowanie tlenoterapii. W razie wystąpienia wysięku w obrębie płuc, opłucnej - konieczne może być nakłucie i usunięcie płynu przez lekarza.

Nasuwa się pytanie, ile przeciętnie trwa pobyt dziecka w szpitalu z powodu zapalenia płuc? Nie da się na to pytanie odpowiedzieć jednoznacznie. Wdrożona antybiotykoterapia trwa zazwyczaj 7–14 dni, a czasem nawet 3 tygodnie. Czas przebywania dziecka w szpitalu zależy przede wszystkim od rodzaju zapalenia płuc i od reakcji organizmu na terapię.

Powikłania i profilaktyka zapalenia płuc

Infekcje układu oddechowego często niszczą nabłonek dróg oddechowych. Co ciekawe, „odsłaniają” się wtedy receptory kaszlu, a co za tym idzie pojawia się zbyt duża wrażliwość oskrzeli.

Bezpośrednio po leczeniu, może zatem utrzymywać się poinfekcyjny kaszel. Powinien on być z każdym dniem słabszy. Taki stan trwa zwykle do 8 tygodni i nie powinno to budzić niepokoju - nie jest to powikłanie zapalenia płuc.

Powikłania po zapaleniu płuc u dzieci wymagają zawsze hospitalizacji i obejmują one:

zapalenie bakteryjne płuc po grypie;

wysięk w jamie opłucnej, czyli w przestrzeni między płucami a ścianą klatki piersiowej;

ropniaka opłucnej, czyli nagromadzenie się ropy w jamie opłucnej;

ropień płuca, który prowadzi do lokalnego zniszczenia płuca przez treść ropną;

odmę opłucnową, czyli wtargnięcie powietrza do jamy opłucnej z powodu uszkodzenia miąższu płucnego;

sepsę, czyli bardzo gwałtowną reakcję organizmu na zakażenie.

Profilaktyka zapalenia płuc polega przede wszystkim na:

wykonywaniu szczepień ochronnych – zwłaszcza przeciw pneumokokom, Hib (przeciw Haemophilus influenzae typu B) i grypie;

podaniu leku w celu zapobiegania chorobie lub zakażeniu w szczególnych sytuacjach (m.in.: zakażenie matki Streptococcus agalactiae, Chlamydia trachomatis oraz po kontakcie z Haemophilus influenzae typu b);

izolacji pacjentów;

karmieniu piersią;

unikaniu narażenia na dym tytoniowy;

przestrzeganiu podstawowych zasad higieny (w tym jamy ustnej);

stosowaniu się do zasad zdrowego stylu życia.

Nawracające zapalenia płuc u dziecka powinny być wskazaniem do przeprowadzenia szczegółowych badań w kierunku niedoborów odporności, mukowiscydozy, wad rozwojowych układu oddechowego i krążenia, refluksu, chorób pasożytniczych czy też obecności ciała obcego w drogach oddechowych.

Bibliografia:

Lissauer T, Carroll W. 2019. Pediatria. Edra Urban & Partner.

Program szczepień ochronnych w 2024. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki (dostęp: 22.11.2024)

Kawalec W, Grenda R, Kulus M. 2018. Pediatria. PZWL.

Sybilski AJ. 2011. Częste infekcje układu oddechowego u małych dzieci - czy jest się czym martwić? Terapia. W gabinecie lekarza rodzinnego. 3(253): 6-13.