Zaparcia – przyczyny, domowe sposoby, dieta

Zaparcia mogą pogarszać komfort życia i wskazywać na problemy z układem trawiennym. Na szczęście w większości przypadków świetnie sprawdzają się proste, domowe sposoby 

Czym są zaparcia? Jak je definiować? 

Zaparcie, znane również jako obstrukcja lub zatwardzenie, to stan charakteryzujący się trudnościami w wypróżnianiu się i rzadkim oddawaniem stolca. Jeśli osoba dorosła nie wypróżnia się przez trzy dni lub dłużej, uznaje się to za zaparcie. 

Co istotne, ważna jest także konsystencja wydalanej materii. Stolec twardy i suchy, który przypomina kulki lub grudki, utrudnia wypróżnianie i może wywoływać ból podczas defekacji. Przy długotrwałym zaparciu konsystencja stolca najczęściej ma typ 1-2 w skali Bristol, co oznacza twarde grudki. 

Przy uporczywym zaparciu pojawiają się także inne objawy, jak np. poczucie pełności i wzdęcie brzucha, nadmierne gazy i uczucie dyskomfortu w jamie brzusznej, czasem nudności, a także uczucie, że nie całe jelito zostało opróżnione po oddaniu stolca.  

Silne zaparcia to niestety często marginalizowany problem, który jednak warto nagłaśniać ze względu na wpływ na ogólne zdrowie pacjentów. Na szczęście w wielu przypadkach skuteczne są domowe sposoby na zaparcia w postaci herbatek ziołowych czy spożycia śliwek, czasem też modyfikacji diety.   

Jednak jeżeli proste sposoby na zatwardzenie nie działają, a dyskomfort się pogłębia, warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, ponieważ może okazać się, że powodem jest choroba układu pokarmowego. Rozpoznanie i leczenie zaparć jest kluczowe dla utrzymania zdrowia jelit i ogólnego komfortu pacjenta.  

Jakie są przyczyny zaparć z powodu chorób? 

Długotrwałe zaparcia wymagają dokładnej analizy ich przyczyny. Choć często bagatelizowane, uporczywe zatwardzenia mogą być wywołane różnorodnymi schorzeniami, przede wszystkim związanymi z przewodem pokarmowym. 

1. Zespół jelita drażliwego (IBS) to przewlekłe zaburzenie jelit, które może powodować na przemian zaparcia i biegunkę. Zaparcia (IBS-C) są jednym z podtypów tej choroby, charakteryzującym się twardymi, rzadkimi stolcami i trudnościami w wypróżnianiu. 

1. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) to choroba zapalna jelit, która częściej kojarzy się z biegunką, jednak gdy zapalenie dotyczy odbytnicy (proktitis), bywa przyczyną zaparcia, szczególnie u dorosłych.  

Przyczyną zaparć  mogą być również schorzenia metaboliczne i hormonalne, takie, jak niedoczynność tarczycy (hipotyreoza), która prowadzi do spowolnienia metabolizmu, a w efekcie może powodować zaparcia. Cukrzyca, zwłaszcza długo niekontrolowana, może uszkadzać nerwy, co wpływa na funkcjonowanie jelit i prowadzi do zaparć.  

Zaparcia bywają też wywołane lekami. Nadużywanie preparatów przeciwbiegunkowych może prowadzić do zaparć poprzez zbyt silne zahamowanie perystaltyki jelit. Znany jest także wpływ silnych preparatów przeciwbólowych na funkcjonowanie jelit.  Opioidy, takie jak morfina i kodeina, są znane z wywoływania zaparć poprzez spowolnienie ruchów jelitowych. Również niektóre leki przeciwdepresyjne (zwłaszcza trójpierścieniowe i selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny) oraz preparaty stosowane w leczeniu padaczki, takie jak karbamazepina, mogą powodować zaparcia jako efekt uboczny. 

Jakie błędy dietetyczne są przyczyną zatwardzenia? 

Na szczęście w większości przypadków skutecznym przeciwdziałaniem zatwardzeniom jest modyfikacja diety. Warto wiedzieć, co powoduje zaparcia, aby uniknąć niepotrzebnych błędów żywieniowych. 

Najważniejsza zasada dotyczy podaży błonnika, który zwiększa objętość stolca i ułatwia jego przemieszczanie się przez jelita. Co ciekawe, że działa on na dwa sposoby. Błonnik nierozpuszczalny, który znajduje się w otrębach, pełnoziarnistych produktach zbożowych i warzywach, pomaga w przyspieszeniu przechodzenia stolca przez jelita. Z kolei błonnik rozpuszczalny, który występuje w owocach, warzywach, owsie i roślinach strączkowych pomaga w zatrzymywaniu wody, co zmiękcza stolec. 

Kluczową kwestią jest także nawodnienie. Woda jest niezbędna do utrzymania prawidłowej konsystencji stolca. Niewystarczające nawodnienie prowadzi do twardnienia mas kałowych, co utrudnia ich wydalanie. Dlatego zaleca się wypijanie co najmniej 2 litrów wody dziennie, a w przypadku wysokiej aktywności fizycznej lub upałów nawet więcej. 

Dobrym nawykiem jest także regularność posiłków. Jedzenie o stałych porach dnia pomaga w regulacji pracy jelit i stymulacji perystaltyki. 

Dieta wysokotłuszczowa, szczególnie bogata w tłuszcze nasycone i trans, spowalnia trawienie i często prowadzi do zaparć.  Tłuszcze nasycone znajdują się w mięsie, maśle, śmietanie i pełnotłustych produktach mlecznych. Z kolei tłuszcze trans występują w przetworzonych produktach spożywczych, takich jak margaryny, przekąski, fast foody i gotowe wypieki. Kwestią dla niektórych wyjątkowo trudną do zaakceptowania jest też czekolada a zaparcia. 

Czekolada zawiera mało błonnika, a dużo tłuszczu, który może spowalniać trawienie i perystaltykę jelit, przyczyniając się do zaparć. Ponadto posiada w składzie taniny, które mogą zmniejszać wchłanianie wody w jelitach, co jest przyczyną twardnienia stolca.  

Warto mieć świadomość, że także nadmierne spożycie produktów mlecznych, takich jak mleko, ser i jogurt, może prowadzić do zaparć u niektórych osób, szczególnie u tych z nietolerancją laktozy. 

Co ciekawe, wśród produktów powodujących zaparcia pojawiają się też niektóre owoce i warzywa.  

Na przykład niedojrzałe banany zawierają dużo skrobi opornej, która może powodować zatwardzenie. Na liście pojawiają się też granaty – bogate w taniny i powszechnie uznana za bardzo zdrową... marchew. Chociaż gotowana marchewka jest lekkostrawna, to surowa może być trudna do strawienia, co przyczynia się do zatwardzenia. 

Choć to nie jest bezpośrednio związane z dietą, warto też wspomnieć, że bardzo częstą przyczyną zaparć jest brak ruchu. Regularna aktywność fizyczna pomaga stymulować perystaltykę jelit. 

Jak leczyć zaparcia? 

W aptekach znajdziemy szeroki wybór leków na zaparcia, także bez recepty, dostosowanych do wieku pacjenta i stopnia nasilenia objawów.  

Pierwszym wyborem są  tabletki na zaparcia zawierające różne aktywne składniki przeczyszczające. Warto jednak wiedzieć, że u dzieci i osób starszych, lepiej sprawdzą się preparaty łatwiejsze do dawkowania, jak krople, syropy (najczęściej z laktulozą) lub czopki glicerynowe, działające miejscowo i szybko. 

W przypadku lekkich zaparć wystarczą naturalne środki, takie jak herbatki z senesu, dziurawca, kopru włoskiego, a także błonnik witalny, czyli nasiona babki płesznik i lnu, które można dodawać do posiłków lub przyjmować z wodą. Zioła są też dostępne w postaci suplementów – w tabletkach czy kapsułkach.  

Skuteczne leczenie zaparć, może wymagać nie tylko suplementów, ziół i probiotyków – w niektórych przypadkach niezbędna jest wizyta u lekarza i zastosowanie leków na receptę. Ważne jest dostosowanie metody leczenia do indywidualnych potrzeb i preferencji pacjenta, a także uwzględnienie ewentualnych przeciwwskazań zdrowotnych.   

Domowe i naturalne sposoby na zaparcia 

W przypadku nagłych zaparć, można zastosować kilka domowych metod, które są pomocne  w szybkim przeczyszczeniu organizmu. Poniżej znajdują się niektóre z najbardziej skutecznych sposobów. 

1. Picie rano, na pusty żołądek ciepłej wody z sokiem wyciśniętym z połowy cytryny pobudza ruchy perystaltyczne jelit i pomaga naturalnym przeczyszczeniu.
2. Olej rycynowy działa jako silny środek przeczyszczający, który stymuluje jelita do wydalania stolca. Można zmieszać jedną łyżkę stołową oleju rycynowego z sokiem pomarańczowym, aby poprawić smak.
3. Picie świeżo wyciskanych soków owocowych, bogatych w błonnik i naturalne cukry, zwłaszcza soków z pomarańczy, śliwek, gruszek lub jabłek, pomaga w zmiękczeniu stolca i stymulacji jelit.
4. Siemię lniane to najpopularniejszy domowy sposób na zaparcia, bardzo skuteczny także u dzieci i osób starszych. Wystarczy dodać jedną łyżkę stołową nasion lnu do szklanki wody i pozostawić na kilka godzin lub na całą noc. Najlepiej wypić  całą zawartość na pusty żołądek. Nasiona lnu zawierają dużo błonnika i śluzów, które powodują rozluźnienie stolca i ułatwiają wypróżnienia. 
5. Probiotyki wspomagają zdrowie jelit i mogą poprawić regularność wypróżnień. Warto spożywać jogurt zawierający żywe kultury bakterii lub probiotyki dostępne w suplementach diety.
6. Naturalną metodą na rozluźnienie stolca jest też błonnik witalny. Warto dodawać do posiłków  nasiona babki płesznik oraz uwzględnić więcej błonnika w diecie, włączając owoce, warzywa i produkty pełnoziarniste. Błonnik pomaga zwiększyć objętość stolca i przyspiesza jego przechodzenie przez jelita.
7. Warto też pamiętać, że regularne ćwiczenia, takie jak spacery, bieganie, joga stymulują perystaltykę jelit, co pomaga w naturalnym przeczyszczeniu. U malutkich dzieci i osób starszych, które mają ograniczoną mobilność, można delikatnie masować brzuch.  
8. Kluczową kwestią jest pamiętanie  o odpowiednim nawodnieniu, które  wspiera działanie błonnika i innych środków przeczyszczających.

Niektóre z powyższych metod mogą działać bardzo szybko i intensywnie, dlatego ważne jest, aby stosować je z umiarem i obserwować reakcje organizmu. 

Jeśli domowe metody nie przynoszą ulgi, zaparcia są przewlekłe, towarzyszą im silne bóle brzucha, wymioty lub krew w stolcu, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem. 

Zioła na zaparcia – które są najlepsze? 

Zioła są często stosowane jako naturalne środki przeczyszczające w leczeniu zaparć. Mogą one występować w różnych postaciach, takich jak napary, tabletki, kapsułki, herbatki, proszki i ekstrakty. 

Najważniejszą rośliną wspierającą perystaltykę jelit i zapobiegającą zaparciom jest len. Nasiona lnu są bogate w błonnik i śluzy, które pomagają zmiękczyć stolec. Można je dodawać do jogurtu, owsianki, sałatek.  

Babka jajowata, podobnie jak babka płesznik, to znane zioła na zaparcia. Babka jest bogata w błonnik, który zmiękcza stolec i poprawia regularność wypróżnień.  

Dziurawiec ma właściwości przeciwzapalne i wspomagające trawienie - chociaż nie jest typowym środkiem przeczyszczającym, może pomóc w poprawie regularności wypróżnień. 

Aloes zawiera związki antrachinonowe, które działają przeczyszczająco. Można pić naturalny sok z aloesu dostępny w butelkach, lub zażywać kapsułki/tabletki zawierające skoncentrowane ekstrakty z aloesu. 

Bardzo skuteczną naturalną metodą na zaparcia jest też picie przed snem herbatki z senesu. Zioło parzy się w szklance gorącej wody przez 5-10 minut. Senes zawiera związki antranoidowe, które działają jako silne środki przeczyszczające poprzez stymulację perystaltyki jelit. 

Koper włoski pomaga w redukcji wzdęć i wspomaga trawienie, co może pośrednio wspierać regularność wypróżnień. Herbatki koperkowe są dostępne w torebkach, ale można też dodawać do potraw nasiona lub żuć je po posiłkach. Mają charakterystyczny smak, który wielu osobom bardzo smakuje. 

Zioła stosowane w leczeniu zaparć dostępne są w różnych formach, takich jak tabletki, napary, herbatki, proszki i kapsułki. Wybór odpowiedniej formy zależy od indywidualnych preferencji smakowych oraz skuteczności danej metody dla konkretnej osoby. Warto jednak pamiętać, że w przypadku przewlekłych zaparć trzeba skonsultować się z lekarzem. 

Dieta na zaparcia – co jeść i pić? 

Kwestia, co jeść na zaparcia - powraca w rozmowach z lekarzami rodzinnymi. Ogólne zasady, czyli: nawadniać organizm, spożywać dużo błonnika i kiszonek – są znane, ale jak konstruować jadłospisy, to już osobna kwestia. Dlatego postanowiliśmy spisać przykłady produktów szczególnie polecanych przy diecie na zaparcia z uwzględnieniem dań, w których można je łączyć.  

Wysoko skuteczne na zaparcia są przede wszystkim: suszone śliwki (bogate w błonnik i sorbitol, działają jako naturalne środki przeczyszczające), otręby (zawierające mnóstwo błonnika, wspierające perystaltykę jelit), gruszki i suszone figi (o wysokiej zawartość błonnika i naturalnych cukrów wspomagających wypróżnienia) oraz kiwi (które ma wysoką zawartość błonnika i enzymów wspomagających trawienie). W mniejszym stopniu skuteczne na zaparcia, ale bardzo zdrowe i wspierające trawienie są grejpfrut, ananas, mango, brzoskwinie. Kefir i jogurt naturalny zawierają probiotyki, które wspomagają zdrową florę jelitową. Wszystkie powyższe składniki można dodawać do jogurtów, musli, owsianki – w ten sposób zdrowo zaczynając dzień. W tym miejscu zwracamy uwagę na element, bez którego wiele osób nie wyobraża sobie poranka  – kawa stymuluje jelita do ruchu, ale ma także właściwości odwadniające. Dlatego należy zawsze po kawie wypić szklankę wody. 

Z produktów, które warto uwzględnić w planowaniu dań obiadowych wymieniamy: jabłka, które zawierają pektyny zmiękczające stolec, buraki (bogate w błonnik i naturalne środki przeczyszczające), kaszę gryczaną (o wysokiej zawartości błonnika, wspomagającą perystaltykę jelit), szpinak (zawierający błonnik i magnez, które pomagają w regulacji wypróżnień) oraz oleje (np. rzepakowy), które działają na jelita jak smar – ułatwiając ruchy perystaltyczne. Zwracamy uwagę, że nie wszystkie warzywa działają równie korzystnie dla osób zmagających się z zatwardzeniem i dyskomfortem trawiennym. Fasola, kalafior i cukinia zawierają błonnik, który wspomaga perystaltykę jelit, ale mogą powodować wzdęcia. 

Z kolei jako dodatek do kolacji zalecane jest awokado (bogate w zdrowe tłuszcze i błonnik, wspierające trawienie) albo kapusta kiszona (naturalny probiotyk, wspomaga zdrowie jelit).  

Na deser warto podać owoce, z tym, że nie wszystkie są równie skuteczne na zaparcia.  Dojrzałe banany wspomagają trawienie, ale niedojrzałe mogą powodować zaparcia. Jagody, borówki, truskawki zawierają błonnik, ale w mniejszych ilościach niż inne owoce. Warto pamiętać, że orzechy i migdały, choć bardzo zdrowe, oprócz błonnika zawierają również tłuszcze, które mogą spowalniać trawienie. Jeśli posypiemy je cynamonem, wspierającym procesy trawienne, możemy je zjeść. Gdy dyskomfort trawienny po obiedzie się zwiększa, warto sięgnąć po napar z mięty – pamiętając, że zioło to wspomaga trawienie, ale nie jest silnym środkiem przeczyszczającym.  

Czego nie jeść i unikać przy zaparciach? 

Aby przeciwdziałać zatwardzeniom, warto wyeliminować z diety produkty przetworzone, słodycze (w tym także słodzone) i przekąski typu fast food. Nadmiar cukrów, tłuszczów nasyconych, a także konserwanty, dodatki smakowe oraz niewielka ilość błonnika spowalniają perystaltykę jelit, upośledzając trawienie. Uwaga także na alkohol i nadmiar kawy - działają moczopędnie, co może prowadzić do odwodnienia i stwardnienia stolca. 

Trzeba pamiętać, że chociaż dieta bogata w warzywa i owoce jest podstawą przeciwdziałania zaparciom, to niedojrzałe banany zawierają dużo skrobi opornej, która może prowadzić do zaparć. 

Delikatną kwestią jest także mleko przy zaparciach. Choć jogurty i kefiry są zalecane, inne produkty mleczne mogą spowalniać pracę jelit, zwłaszcza u osób z nietolerancją laktozy lub wrażliwością na kazeinę. 

Warto zapamiętać, co jeść, aby nie mieć zaparć. Kluczowe jest spożywanie produktów bogatych w błonnik, picie dużej ilości wody oraz prowadzenie aktywnego trybu życia. W razie przewlekłych zaparć warto skonsultować się z lekarzem. 

Jak uniknąć zaparć? Jakie są ich skutki? 

Uporczywe zaparcia mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, przede wszystkim związanych z układem pokarmowym. Choć zatwardzenie zdarza się każdemu, przy uporczywych obstrukcjach mogą pojawić się kamienie kałowe, czyli twarde, zwarte masy stolca, wywołujące wzdęcia, ból, a nawet poważniejsze komplikacje zdrowotne, takie jak niedrożność jelit. Na początkowym etapie pomocne bywają domowe sposoby, takie jak olej rycynowy czy lewatywa, jednak przy utrzymujących się objawach, trzeba skonsultować się z lekarzem. Zaleganie kału w jelitach może prowadzić do wtórnej absorpcji toksyn, co wpływa negatywnie na cały organizm. 

Bagatelizowanie zaparć jest niebezpieczne Przechodzenie twardych stolców skutkuje często pęknięciami w śluzówce odbytu – bolesnymi i często krwawiącymi. Dodatkowo nadmierny nacisk na naczynia krwionośne w odbycie podczas wypróżniania powoduje ich rozszerzanie i podrażnienie, co prowadzić do rozwoju hemoroidów. Długofalowo skutki bywają jeszcze gorsze. Uporczywe zatwardzenia mogą osłabić mięśnie zwieraczy, prowadząc do trudności w kontrolowaniu wypróżnień. 

Bibliografia: 

Wolnicka K. Skuteczne metody zapobiegania zaparciom [dostęp z dnia 30.06.24] https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/skuteczne-metody-zapobiegania-zaparciom/ 

Wnęk D. Dieta w zaparciach [dostęp z dnia 30.06.24]  https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/180709,dieta-w-zaparciach  

Zaparcia – zalecenia i jadłospis [dostęp z dnia 30.06.24]  https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/zaparcia-zalecenia-i-jadlospis/