Problemy z koncentracją – przyczyny u dzieci i dorosłych

Zaburzenia koncentracji u dorosłych determinowane są szerokim spektrum przyczyn, od chorób przewlekłych, przez zmiany hormonalne, po czynniki psychologiczne i styl życia. Zrozumienie tych przyczyn jest kluczowe dla właściwej diagnozy i leczenia.  

Czym są zaburzenia koncentracji? 

Zaburzenia koncentracji i uwagi to stan, w którym dana osoba przez dłuższy czas nie jest w stanie skupić się na określonym zadaniu lub aktywności. Objawia się to problemami ze skupieniem uwagi, rozkojarzeniem, trudnościami z zapamiętywaniem informacji oraz nieefektywnym zarządzaniem czasem. Osoba dotknięta problemami z koncentracją zapomina o ważnych terminach i spotkaniach, ma trudności z planowaniem i wykonywaniem zadań w odpowiedniej kolejności. Często działa bez zastanowienia, co prowadzi do licznych błędów i może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa (np. za kierownicą). 

Brak koncentracji ma zróżnicowane nasilenie – od łagodnych problemów ze skupieniem do poważniejszych przypadków, które znacząco wpływają na codzienne funkcjonowanie.  W takiej sytuacji nawet niezauważalne dla przeciętnego odbiorcy bodźce zewnętrzne mogą powodować utratę uwagi.  

Przyczyny zaburzeń koncentracji mogą wynikać z różnych przyczyn, np. medycznych – takich jak: 

• zaburzenia psychiczne: ADHD, depresja, przewlekły lęk, 

• problemy neurologiczne: urazy mózgu, zaburzenia poznawcze związane z wiekiem, 

• choroby przewlekłe: cukrzyca, choroby tarczycy, 

jak również z powodów psychospołecznych, takich jak : 

• zmęczenie,  

• bezsenność, 

• wypalenie zawodowe, 

• przewlekły stres, 

• niewłaściwa dieta (niedobory składników odżywczych, zwłaszcza witamin z grupy B). 

Zaburzenia koncentracji i uwagi mogą być zatem klasyfikowane w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10 i ICD-11) jako objawy innych zaburzeń psychicznych i behawioralnych, takich jak: 

• zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi – ADHD (kod ICD-10: F90.0),
• zespół deficytu uwagi u dorosłych, czyli Adult Attention Deficit Disorder – AAD, często klasyfikowany jako kontynuacja ADHD z dzieciństwa lub jako nowo zdiagnozowane ADHD w dorosłości,
• zaburzenia lękowe, takie jak lęk uogólniony (F41.1),
• depresja (F32, F33),
• zaburzenia snu, a szczególnie bezsenność (G47).

Jakie objawy mogą towarzyszyć zaburzeniom koncentracji? 

Zaburzenia koncentracji rzadko występują jako jedyny objaw. Często towarzyszą im inne dolegliwości, które mogą wskazywać na różnorodne przyczyny medyczne i psychologiczne: 

• Otumanienie (brain fog) – uczucie mentalnej mgły, zamętu, trudności w myśleniu – często łączy się z brakiem koncentracji. Może wskazywać na zbyt niskie stężenie hormonów tarczycy, bezsenność lub słabą jakość snu, jednak najczęściej jest efektem przewlekłego stresu. Długotrwałe napięcie często prowadzi do uczucia otumanienia i osłabienia zdolności poznawczych, w tym problemów ze skupieniem uwagi. 
• Pustka w głowie – niemożność zebrania myśli, brak pomysłów, trudność w podejmowaniu decyzji często łączy się z brakiem koncentracji na skutek przemęczenia. Warto jednak mieć świadomość, że problemy z koncentracja i myśleniem w zestawieniu z wysokim poziomem lęku mogą wskazywać na depresję lękową.   
• Przewlekłe zmęczenie, brak energii, trudności z wykonywaniem codziennych czynności, towarzyszące problemom z koncentracją i skupieniem mogą wskazywać na choroby takie jak anemia czy fibromialgia. Przyczyną medyczną mogą być też zaburzenia snu – bezdech senny, bezsenność, nieodpowiednia higiena snu. Najczęściej jednak to przewlekły stres i przepracowanie prowadzą do wyczerpania fizycznego i psychicznego skutkującego zmęczeniem i brakiem skupienia.  
• Problemy z pamięcią i koncentracją objawiające się trudnościami z zapamiętywaniem informacji i zapominaniem ważnych terminów i zdarzeń mogą mieć potencjalne przyczyny neurologiczne, takie jak choroba Alzheimera, demencja czy uszkodzenia mózgu, ale nie należy martwić się na zapas.  Brak koncentracji, rozkojarzenie i zapominanie mogą także być skutkiem niedoborów witamin, zwłaszcza tych z grupy B.  
• Nadmierna senność, zmęczenie w ciągu dnia i problemy z koncentracją najczęściej wskazują na zbyt krótki sen lub słabą jakość snu – np. w wyniku bezdechu czy narkolepsji. Warto też pamiętać, że niektóre lekarstwa (np. tabletki przeciwhistaminowe, niektóre leki psychotropowe) mogą wywoływać senność, rozkojarzenie i brak koncentracji jako efekty uboczne.   

Identyfikacja dodatkowych objawów towarzyszących zaburzeniom koncentracji jest kluczowa w ustaleniu przyczyn podstawowych, które mogą obejmować choroby przewlekłe, zaburzenia psychiczne, zaburzenia snu, stres czy niedobory żywieniowe. Precyzyjna diagnoza jest kluczowa dla skutecznego leczenia, co z kolei może znacząco poprawić jakość życia pacjentów. 

Zaburzenia koncentracji u dorosłych – jakie są przyczyny? 

Zaburzenia koncentracji u dorosłych mogą mieć różne źródła. Cześć schorzeń wywołująca opisywane objawy to między innymi choroby metaboliczne, wynikające z zaburzeń hormonalnych. Diagnostyka w ich kierunku tylko na podstawie zgłaszanych przez pacjentów trudności z koncentracją może być długotrwała. Lekarze mogą wziąć pod uwagę wypisane poniżej schorzenia. 

• Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) – niedobór hormonów tarczycy spowalnia metabolizm, wpływając na funkcje poznawcze.
• Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) – nadmiar hormonów tarczycy przyspiesza metabolizm, co może powodować nadpobudliwość i zaburzenia koncentracji uwagi u dorosłych.
• Cukrzyca – wahania poziomu glukozy we krwi wpływają na funkcjonowanie mózgu.
• Choroby serca – zmniejszony przepływ krwi do mózgu może wpływać na kłopoty z koncentracją.
• Zespół przewlekłego zmęczenia (CFS), którego przyczyna nie jest do końca zrozumiana, ale może obejmować infekcje wirusowe, zaburzenia immunologiczne i hormonalne.

Warto mieć świadomość, że problemy z koncentracją u dorosłych bywają również konsekwencją zmian hormonalnych. U kobiet fluktuacje estrogenów mogą wpływać na funkcje poznawcze. Menopauza może powodować zmęczenie i problemy z pamięcią. 

Wspomniane wcześniej problemy psychologiczne i emocjonalne, takie jak depresja, zaburzenia lękowe, problemy ze snem mogą wystąpić u pacjentów w każdym wieku, jednak dorośli są narażeni także na inne, specyficzne dla swojej grupy wiekowej aspekty.  

Istotnym czynnikiem jest wypalenie zawodowe, dotykające coraz wyższego odsetka aktywnych zawodowo. Osoba z AAD może mieć trudności z utrzymaniem produktywności w pracy, co często prowadzi do konfliktów z przełożonymi i współpracownikami oraz do trudności z utrzymaniem zatrudnienia. 

Wiadomo, że nadużywanie alkoholu wpływa negatywnie na funkcjonowanie mózgu. Również część przyjmowanych leków, głównie z takich grup jak:  uspokajające, przeciwdepresyjne, antyhistaminowe, może negatywnie wpływać na koncentrację. 

Co oznaczają zaburzenia koncentracji u dziecka? 

Gdy dziecko ma problem z koncentracją, rodzice często szukają odpowiedzi u pedagogów i nauczycieli. Warto jednak mieć świadomość, że nie każda sytuacja rozkojarzenia stanowi powód do obaw. Zaburzenia koncentracji u dzieci oznaczają trudności ze skupieniem na zadaniach przez dłuższy czas, nigdy jednorazowo.  

Poważne problemy z koncentracją u dzieci mogą wynikać z różnych przyczyn, w tym zaburzeń neurorozwojowych, niedoborów żywieniowych, chorób przewlekłych i innych problemów zdrowotnych. Jeśli sytuacja utrzymuje się dłużej – trzeba wykluczyć: 

• Zaburzenia neurorozwojowe, w tym przede wszystkim ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder). Objawy, takie jak zaburzenia koncentracji, nadpobudliwość, impulsywność, problemy z organizacją, mogą być bardzo kłopotliwe dla dzieci. ADHD może prowadzić do problemów z wykonaniem zadań szkolnych, zapominania o pracach  domowych i trudności w utrzymaniu porządku w swoich rzeczach. Problemy z koncentracją często uniemożliwiają uczestniczenie w projektach grupowych, co grozi izolacją społeczną. 

• Zaburzenia przetwarzania sensorycznego (SI, od ang. Sensory Integration), występujące gdy mózg ma trudności z właściwym przetwarzaniem bodźców z różnych zmysłów.   

Zaburzenia koncentracji uwagi u dzieci w kontekście zaburzeń SI obejmują łatwe rozpraszanie się, problemy z motoryką i regulacją emocji. Ze względu na fakt, że wszystkie te aspekty wpływają na funkcjonowanie dziecka w szkole, konieczne jest jak najszybsze podjęcie leczenia.  

• Zaburzenia lękowe (wywołujące nadmierne zamartwianie się, unikanie sytuacji wywołujących lęk, problemy ze snem) mogą wywoływać problemy z koncentracją i pamięcią, ponieważ dziecko jest stale zajęte swoimi obawami, co utrudnia mu skupienie się na zadaniach szkolnych i naukę. 

• Dysleksja, objawiająca się trudnościami w czytaniu, pisaniu, głoskowaniu, rozpoznawaniu liter i słów, często dodatkowo wiąże się z brakiem skupienia u dzieci. Warto też pamiętać, że dysleksja może negatywnie wpływać nie tylko na wyniki szkolne, ale i na pewność siebie uczniów. 

Inne przyczyny zaburzeń koncentracji u dzieci 

Choroby przewlekłe (astma, cukrzyca, alergie) mogą wywoływać zmęczenie, niewyspanie (w przypadku alergii) oraz pogorszenie nastroju. Dzieci przewlekle chore uskarżają się często na problemy z koncentracją z powodu dyskomfortu fizycznego, braku snu lub stresu związanego z chorobą. Zaburzenia koncentracji mogą prowadzić do trudności w przyswajaniu nowego materiału, zapominania o zadaniach domowych i trudności w śledzeniu lekcji. 

Ogólny stan zdrowia, w tym także zdolności do skupienia uwagi determinowane są także przez odpowiedni stopień odżywienia. Niedobory żywieniowe, szczególnie niski poziom witaminy B12 może prowadzić u dzieci do zmęczenia, zaburzeń uwagi i osłabienia. Z kolei niedobór żelaza (i powiązana z nim anemia) może powodować zmęczenie, bladość i zaburzenia koncentracji. Niewłaściwe odżywianie i niedobory witamin negatywnie wpływają na rozwój dzieci – także intelektualny. 

Istnieją znaczące różnice w przebiegu i symptomach zaburzeń uwagi i koncentracji u dzieci w wieku kilku i kilkunastu lat.  Maluchy często manifestują problemy z koncentracją poprzez nadpobudliwość, impulsywność oraz trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach szkolnych. Mogą wykazywać trudności z siedzeniem w jednym miejscu, przerywać nauczycielowi i nie kończyć powierzonych zadań. 

Problemy z koncentracją i pamięcią u nastolatków objawiają się raczej poprzez trudności z organizacją pracy, prokrastynację, zapominanie o zadaniach domowych i trudności w planowaniu. 

Zaburzenia koncentracji u nastolatków oznaczają unikanie zadań wymagających długotrwałego skupienia, co może wpływać na ich wyniki w nauce i relacje z rówieśnikami. 

Zaburzenia koncentracji u dzieci mogą wynikać z różnych przyczyn, w tym zaburzeń neurorozwojowych, niedoborów witamin oraz chorób przewlekłych. Mają one istotny wpływ na sposób radzenia sobie w szkole i codzienne funkcjonowanie dziecka. Różnice w przebiegu zaburzeń koncentracji u dzieci i nastolatków wymagają dostosowania metod wsparcia i interwencji, aby skutecznie pomagać młodym ludziom w radzeniu sobie z tymi problemami i osiąganiu pełnego potencjału edukacyjnego i społecznego. 

Testy na zaburzenia koncentracji – jak się diagnozuje zaburzenia? 

Diagnoza zaburzeń koncentracji uwagi jest złożonym procesem, który wymaga wieloaspektowego podejścia. Obejmuje on obserwację, wywiady oraz różnorodne testy psychologiczne i neurologiczne.  

Najczęściej stosuje się testy i kwestionariusze.  

 Kwestionariusze i skale oceny 

• Skala Connersa (Conners' Rating Scales) - kwestionariusze oceniające poziom aktywności i koncentracji. 

• Skala ADHD - narzędzie oceniające objawy nadruchliwości, impulsywności i trudności w koncentracji.  

Testy psychologiczne 

• Test ciągłego wykonania (Continuous Performance Test, CPT) - sprawdzający poziom utrzymania uwagi przez dłuższy czas poprzez reakcję na określone bodźce. 

• Testy uwagi i koncentracji.  

Testy neuropsychologiczne 

• Test Stroopa (Stroop Test) - ocena funkcji wykonawczych i kontroli poznawczej poprzez mierzenie czasu reakcji na zadania wymagające inhibicji (np. nazywanie koloru słowa, które oznacza inny kolor). 

• Test sortowania kart z Wisconsin (Wisconsin Card Sorting Test, WCST) - ocena zdolności do abstrakcyjnego myślenia, planowania i elastyczności poznawczej.  

Stosuje się także wywiady i obserwacje. 

Wywiady kliniczne 

• Wywiad strukturalizowany (Structured Clinical Interview) przeprowadzony przez psychologa lub psychiatrę, ma na celu zebranie szczegółowych informacji na temat objawów, historii życia i funkcjonowania społecznego pacjenta. 

Obserwacja behawioralna 

• Obserwacja w naturalnych warunkach w celu oceny trudności z koncentracją uwagi i zachowania w różnych sytuacjach. 

Inne testy diagnostyczne 

• Testy inteligencji (np. WISC-V) mogą pomóc w ocenie ogólnego poziomu funkcjonowania poznawczego i wykluczeniu innych przyczyn trudności z koncentracją. 

Medyczne testy specjalistyczne  

• Badania neurologiczne bywają konieczne, aby wykluczyć zaburzenia neurologiczne, które mogą wpływać na koncentrację uwagi. 

Jak leczyć zaburzenia koncentracji uwagi? 

Leczenie problemów z koncentracją, zarówno u dzieci, jak i dorosłych, jest złożonym procesem, który często wymaga podejścia wieloaspektowego, obejmującego ćwiczenia, terapię i leczenie farmakologiczne.  

Trening na koncentrację 

Dla dzieci obejmują ćwiczenia na zaburzenia koncentracji polegające na skupianiu uwagi przez określony czas, np. układanie puzzli, gry planszowe wymagające strategii, rozwiązywanie zagadek. Inną opcją są ćwiczenia sensoryczne np. zabawy w piasku, wodzie, używanie różnych tekstur. Pomocne są techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie, joga dla dzieci, które pomagają w redukcji stresu i poprawie koncentracji. 

Dla dorosłych polecane są gry i aplikacje, które poprawiają funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uwaga i planowanie. Pomocne jest praktykowanie Mindfullness, sprzyjające poprawie koncentracji i redukcji stresu, jak również regularna aktywność fizyczna, która poprawia funkcjonowanie mózgu (np. bieganie, pływanie, joga). 

Terapia wspierająca koncentrację 

• Dla dzieci polecana jest terapia behawioralna obejmująca techniki modyfikacji zachowania, terapia poznawczo-behawioralna (CBT) pozwalająca dzieciom zrozumieć i zmienić negatywne wzorce myślenia i zachowania oraz terapia integracji sensorycznej. 

• U dorosłych również sprawdza się terapia poznawczo-behawioralna (CBT) skoncentrowana na zmianie negatywnych myśli i zachowań, Coaching ADHD (współpraca z trenerem, który pomaga w organizacji, zarządzaniu czasem i rozwoju umiejętności radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami) oraz terapia zajęciowa. 

Leki na zaburzenia koncentracji 

W terapii farmakologicznej u dzieci i dorosłych najczęściej przepisuje się stymulanty takie jak metylfenidat, które działają poprzez zwiększenie poziomu dopaminy i norepinefryny w mózgu.  

Leki takie jak atomoksetyna i guanfacyna mogą być stosowane, gdy stymulanty powodują zbyt wiele skutków ubocznych.  

W niektórych przypadkach mogą być stosowane leki przeciwdepresyjne lub inne preparaty poprawiające funkcje poznawcze – zalecane przez lekarza. 

Wiedząc, jak leczyć problemy z koncentracją – warto wdrożyć również codzienną rutynę i strukturyzację zadań, co pomaga pacjentom lepiej się skoncentrować i organizować. Można korzystać z list zadań, kalendarzy itp, a także zadbać o utrzymanie porządku i organizacji w miejscu pracy, co pomaga w lepszym skupieniu uwagi. 

Bibliografia:  

Miernik-Jaeschke M., Zespół nadpobudliwości psychoruchowej [dostęp z dnia 06.06.24] https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/psychiatria/78868,zespol-nadpobudliwosci-psychoruchowej-adhd 

Czerwińska A., Pawłowski T. Zaburzenia funkcji poznawczych w depresji, Psychiatria Polska 2020; 54(3): 453–466 

Brożek P. Łagodne zaburzenia poznawcze [dostęp z dnia 06.06.24] https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/psychiatria/78868,zespol-nadpobudliwosci-psychoruchowej-adhd