Kolor moczu: co oznacza i jaki odcień jest prawidłowy?

Dla większości osób pierwszą czynnością po przebudzeniu jest skorzystanie z toalety. Przed spuszczeniem wody warto zwrócić uwagę na barwę moczu – to prosty wskaźnik stopnia nawodnienia, ale też czasami sygnał choroby. Jaki kolor moczu jest niepokojący, a jaki prawidłowy? Wyjaśniamy.

Kolor moczu: skąd się bierze?

Wiele osób zastanawia się, dlaczego mocz ma takie, a nie inne zabarwienie, czyli od czego zależy kolor moczu. Za typową żółtą barwę odpowiada grupa barwników obecnych w wydalanym płynie, ogólnie określana jako „urochrom”. To produkty przemiany hemu (hemoglobiny), głównie urobilina. Intensywność odcienia zależy głównie od stopnia zagęszczenia moczu. Im więcej pijesz, tym bardziej rozcieńczony mocz, a co za tym idzie – jaśniejsza barwa. Poranny mocz bywa naturalnie ciemniejszy i bardziej skoncentrowany, ponieważ w nocy nerki pracują mniej intensywnie i zagęszczają mocz pod wpływem hormonu antydiuretycznego (wazopresyny) – to zjawisko całkowicie fizjologiczne.

Różne kolory moczu: znaczenie

Jaki kolor moczu jest „zdrowy”? W normie mieści się barwa od niemal przezroczystej po bursztynowo-żółtą. U zdrowej, dobrze nawodnionej osoby mocz ma klarowny, jasnożółty kolor, często określany jako słomkowy. A jak wyglądają odstępstwa od normy i skąd się biorą?

Bardzo jasny (bezbarwny, przezroczysty) kolor moczu

Bardzo duża ilość wypijanej wody skutkuje niemal całkowitym odbarwieniem moczu. Choć należy dbać o nawodnienie, nie wolno wpadać w przesadę – hiperhydratacja prowadzi do rozcieńczenia elektrolitów we krwi i zaburza równowagę organizmu. Objawia się to np. osłabieniem, zmęczeniem czy skurczami mięśni. Inne możliwe i niefizjologiczne przyczyny to cukrzyca lub moczówka prosta.

Biały kolor moczu

Biały mocz (mleczny lub mętny) świadczy o utracie normalnej przejrzystości. Najczęstszą przyczyną takiego koloru jest obecność leukocytów (białych krwinek) i ropy, co niemal zawsze oznacza zakażenie dróg moczowych. Często towarzyszą temu typowe objawy infekcji oraz silny, nieprzyjemny zapach moczu.

Żółty kolor moczu

Choć żółty to prawidłowy kolor moczu, żółć w żywym, jaskrawym lub wręcz neonowym odcieniu wygląda raczej zaskakująco. Najczęściej taka barwa pojawia się przy suplementacji dużych dawek witamin z grupy B, ewentualnie niektórych witamin z grupy A lub preparatów multiwitaminowych.

Pomarańczowy (ciemnopomarańczowy) kolor moczu

Pomarańczowy kolor moczu najczęściej wynika z silnego zagęszczenia moczu przy odwodnieniu (spożywaniu zbyt małej ilości płynów, w przebiegu biegunki) lub skąpomoczu (wydalaniu poniżej 500 ml moczu na dobę u osoby dorosłej). Bywa również efektem ubocznym stosowania niektórych leków, np. metronidazolu, rifampicyny, wysokich dawek witaminy B2, przeciwbólowych z fenacetyną (obecnie już niestosowaną), sulfasalazyny, chemioterapeutyków czy przeciwmalarycznych.

Ciemnopomarańczowy mocz może także wskazywać na obecność barwników żółciowych (np. bilirubiny) w moczu, co zdarza się przy chorobach wątroby i dróg żółciowych. Towarzyszące temu żółtawe zabarwienie skóry czy białek oczu oraz jasne, odbarwione stolce mogą sygnalizować zastój żółci (cholestazę) lub inny problemu z wątrobą.

Różowy kolor moczu

Różowy odcień bardzo często sugeruje drobne domieszki krwi w moczu – nawet niewielka ilość krwinek czerwonych może zabarwić mocz. Dzieje się tak m.in. z powodu podrażnienia cewki moczowej albo drobnego krwawienia w pęcherzu lub w nerkach. Wśród możliwych przyczyn można wymienić:

• Początkową fazę infekcji układu moczowego (np. zapalenie pęcherza),
• Kamicę nerkową (drobne kamienie rysujące ściany dróg moczowych),
• Intensywny wysiłek fizyczny,
• Urazy okolicy nerek.

Czerwony kolor moczu

Czerwony mocz to objaw, który należy traktować poważnie. Najczęściej świadczy o obecności większej domieszki krwi w moczu (tzw. krwiomocz). Lista możliwych chorób przy czerwonym moczu jest długa:

• Infekcje dolnych dróg moczowych,
• Kamica nerkowa,
• Kłębuszkowe zapalenie nerek (np. po anginie paciorkowcowej),
• Urazy nerek,
• Intensywny wysiłek (tzw. hematuria wysiłkowa u sportowców),
• Powiększenie gruczołu krokowego u mężczyzn,
• Nowotwory układu moczowego (rak nerki, pęcherza, prostaty).

Bardzo ciemny (brązowy, czarny) kolor moczu

Brązowa barwa moczu często jest efektem obecności pewnych substancji patologicznych, np. bilirubiny, hemoglobiny lub mioglobiny. Mocz przybiera wtedy kolor od herbacianego po ciemnobrązowy.

• Jeśli jednocześnie stolec jest odbarwiony (jasnoszary), a skóra i białka oczu – żółte, sugeruje to cholestazę lub żółtaczkę mechaniczną.
• Przy anemii hemolitycznej hemoglobina uwolniona w nadmiarze z krwinek przenika do moczu i utleniając się, nadaje mu brązowawe zabarwienie.
• Kolejna możliwa przyczyna to mioglobinuria, czyli obecność mioglobiny (barwnika mięśniowego) w moczu. Dzieje się tak przy masywnym uszkodzeniu mięśni szkieletowych, np. zespole zmiażdżenia lub ciężkiej rabdomiolizie po intensywnym wysiłku.
• Bardzo ciemny, brunatny mocz pojawia się niekiedy w przebiegu zaawansowanych chorób metabolicznych i genetycznych. Przykładem jest porfiria – zaburzenie syntezy hemu, w którym prekursory barwników gromadzą się i mogą barwić mocz na herbaciany lub czerwonobrązowy odcień.

Czarny mocz należy do najrzadszych i najbardziej alarmujących objawów. Prawdziwie czarne zabarwienie pojawia się wskutek obecności specyficznych związków chemicznych lub barwników patologicznych w moczu. Jedną z przyczyn jest alkaptonuria (niezwykle rzadkie schorzenie genetyczne), bardzo zaawansowany czerniak czy zatrucie niektórymi związkami chemicznymi (np. fenolem).

Zielony kolor moczu (seledynowy kolor moczu)

Zielony mocz to jeden z rzadszych i bardziej zaskakujących objawów. Najczęściej wywołują go specyficzne szczepy bakterii – przede wszystkim Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej), która produkuje zielononiebieski barwnik (piocyjaninę). Zakażenia tą bakterią występują zwykle u osób z cewnikiem w pęcherzu, z osłabioną odpornością, po zabiegach urologicznych lub długiej hospitalizacji.

Inną przyczyną zielonego koloru są niektóre leki i suplementy:

• Propofol (lek stosowany w anestezjologii),
• Niektóre środki przeciwbólowe i przeciwzapalne,
• Suplementy zawierające arbutynę (np. z liści mącznicy lekarskiej).

Niebieski kolor moczu

Najczęstszą przyczyną niebieskiego moczu są barwniki stosowane w diagnostyce medycznej, np. błękit metylenowy podawany przed niektórymi zabiegami lub do leczenia methemoglobinemii, kontrasty używane przy badaniu nerek i pęcherza (urografia, cystografia).

Jaki jest nieprawidłowy kolor moczu i kiedy należy wykonać badanie koloru moczu?

Ogólnie rzecz biorąc, za nieprawidłowe należy uznać wszelkie kolory moczu inne niż żółte, chyba że można je wytłumaczyć dietą, suplementacją czy przyjmowanymi lekami. Każde wyraźne odstępstwo od żółtego zabarwienia uznaje się za nieprawidłowe. Dodatkowe sygnały alarmowe, które powinny skłonić do konsultacji lekarskiej, to np.:

• Pieczenie i/lub ból przy oddawaniu oczu,
• Intensywny, nieprzyjemny zapach moczu,
• Gorączka,
• Bóle brzucha lub pleców,
• Brak przejrzystości moczu,
• Obrzęki,
• Oddawanie bardzo małych lub – wręcz przeciwnie – bardzo dużych ilości moczu oraz oddawanie moczu częściej niż zwykle, np. kilka razy w nocy, wielokrotnie w ciągu dnia (zwłaszcza po ograniczeniu płynów),
• Osłabienie,
• Wzmożone pragnienie,
• Zażółcenie skóry i/lub gałek ocznych.

Kiedy wykonać badanie moczu? Lekarz zleci je zawsze, gdy podejrzewa chorobę nerek lub dróg moczowych, a także przy wyżej wymienionych objawach. Badanie moczu wykonuje się także profilaktycznie. Co ważne, przed pobraniem próbki należy umyć okolice intymne – najlepiej czystą, letnią wodą (bez mydła oraz płynów i emulsji do higieny intymnej – resztki kosmetyków mogą zafałszować niektóre wyniki).

Dieta a kolor moczu

Spożywanie pewnych pokarmów, zwłaszcza w dużych ilościach, może wpłynąć na zabarwienie moczu. Poniżej kilka najbardziej charakterystycznych przykładów.

Różowy kolor moczu po burakach, potocznie zwany „burakurią”, wynika z wydalania nierozłożonych betacyjanin (czerwonych barwników). Takie zabarwienie pojawia się także po owocach jagodowych (jeżyny, borówki) czy rabarbarze. Mimo czerwonawego odcienia płyn pozostaje klarowny (przy krwiomoczu bywa mętny lub z widocznymi strzępkami krwi).

A czy zmienia się kolor moczu po żurawinie? Mimo czerwonej barwy tych owoców czysta żurawina nie zmienia istotnie koloru moczu – pigmenty żurawiny są metabolizowane inaczej niż barwniki buraka. Ciekawostka: powstały preparaty łączące żurawinę z innymi składnikami (np. D-mannozą i berberyną), które stanowią alternatywę w zakażeniu dróg moczowych.

Spożywanie dużej ilości marchwi, dyni czy soku marchwiowego czasem przekłada się na bardziej pomarańczowy kolor moczu – to skutek kumulacji beta-karotenu. Co ciekawe, pomarańczowe (lub żółtawe) zabarwienie pojawia się też na dłoniach, stopach, kolanach i nosie. Ważne: białka oczu pozostają białe (to pozwala wykluczyć żółtaczkę).

Mętny, białawy mocz może wynikać z obecności dużej ilości kryształków (np. fosforanów lub moczanów), które wytrącają się przy zmianie pH płynu. Przykładowo, po obfitym posiłku zasobnym w fosforany (nabiał, rośliny strączkowe) mocz może przejściowo zmętnieć z powodu wytrącenia fosforanu wapnia, a po jego zakwaszeniu sytuacja wraca do normy.

Kolor moczu: podsumowanie

Jaki kolor powinien mieć mocz? W granicach normy są wszelkie odcienie żółci, a poza nią – wszystkie inne. Paleta nietypowych barw jest szeroka, podobnie jak przyczyny ich wystąpienia. Kolor moczu zawsze należy więc interpretować w kontekście okoliczności i własnego samopoczucia.