Nadciśnienie tętnicze: objawy i przyczyny. Jak je rozpoznać i leczyć?

Nadciśnienie tętnicze to jedna z najczęstszych chorób układu krążenia, która dotyka co trzeciego dorosłego Polaka. Choć często przebiega bezobjawowo, nieleczone może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych. Poznaj jego objawy, przyczyny oraz skuteczne metody leczenia, a także dowiedz się jakie jest prawidłowe ciśnienie krwi.

Co to jest nadciśnienie tętnicze?

Nadciśnienie tętnicze to choroba układu krwionośnego objawiająca się stałym lub okresowym podwyższeniem wartości ciśnienia krwi. Parametry idealnego ciśnienia tętniczego krwi wyglądają następująco: 120/80 mm Hg. Natomiast o nadciśnieniu tętniczym można mówić wówczas kiedy pierwsza z tych wartości – tzw. ciśnienie skurczowe – jest równe lub wyższe od 140 mm Hg, i/lub drugi wskaźnik – ciśnienie rozkurczowe – jest równy lub przekraczający 90 mm Hg.

Wartość ciśnienia tętniczego zależy od dwóch podstawowych czynników:

• objętości krwi, którą serce wyrzuca w czasie jednej minuty (pojemność minutowa serca)
• oporu, jaki ściany naczyń stawiają przepływającej krwi

Nadciśnienie tętnicze jest diagnozowane na podstawie co najmniej dwóch pomiarów wykonanych podczas oddzielnych wizyt lekarskich.

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, nadciśnienie tętnicze ICD-10 oznaczone jest kodem I10-I15, gdzie I10 to samoistne (pierwotne) nadciśnienie, a pozostałe kody (I11-I15) odnoszą się do nadciśnienia z powikłaniami narządowymi lub nadciśnienia wtórnego. Klasyfikacja ta ma znaczenie zarówno w procesie diagnostycznym, jak i przy ustalaniu planu leczenia oraz monitorowaniu skuteczności terapii.

Wyróżniamy następujące stopnie nadciśnienia tętniczego:

• Nadciśnienie tętnicze 1 stopnia: ciśnienie skurczowe 140-159 mmHg lub rozkurczowe 90-99 mmHg;
• Nadciśnienie tętnicze 2 stopnia: ciśnienie skurczowe 160-179 mmHg lub rozkurczowe 100-109 mmHg;
• Nadciśnienie tętnicze 3 stopnia (ciężkie nadciśnienie tętnicze): ciśnienie skurczowe ≥180 mmHg lub rozkurczowe ≥110 mmHg.

Nadciśnienie tętnicze - objawy

Nadciśnienie w początkowym stadium często nie daje żadnych objawów, dlatego nazywane jest "cichym zabójcą". Objawy nadciśnienia tętniczego mogą być niespecyficzne i łatwo je przypisać innym przyczynom.

Nadciśnienie tętnicze może początkowo nie dawać żadnych objawów, dlatego często w początkowej fazie jest niezauważane przez pacjentów. Z czasem jednak zaczynają się pojawiać symptomy.

Najczęstsze objawy nadciśnienia tętniczego to:

• bóle głowy (szczególnie w okolicy potylicznej, występujące rano),
• zawroty głowy,
• zaczerwienienie twarzy, szyi i klatki piersiowej,
• uczucie zmęczenia, łatwe męczenie się,
• bezsenność,
• kołatanie serca,
• krwawienia z nosa,
• uczucie nieuzasadnionego zdenerwowania.

W bardziej zaawansowanym stadium mogą pojawić się duszności, zaburzenia widzenia, szumy w uszach, obrzęki kończyn dolnych oraz problemy z koncentracją. Te objawy często sygnalizują już rozwój powikłań narządowych i wymagają pilnej interwencji lekarskiej.

Nadciśnienie tętnicze - przyczyny

Nadciśnienie tętnicze może mieć różne podłoże i mechanizmy powstawania. Zrozumienie przyczyn nadciśnienia jest kluczowe dla właściwej diagnozy i skutecznego leczenia. Identyfikacja czynników odpowiedzialnych za wzrost ciśnienia umożliwia lekarzom dobranie odpowiedniej terapii oraz wprowadzenie modyfikacji stylu życia, które mogą pomóc w kontrolowaniu choroby.

Na rozwój nadciśnienia tętniczego wpływają liczne czynniki ryzyka. Wiek jest jednym z najważniejszych - ryzyko wzrasta po 55 roku życia u mężczyzn i po 65 roku życia u kobiet. Istotną rolę odgrywają również predyspozycje genetyczne, szczególnie gdy choroba występuje u członków najbliższej rodziny. Otyłość i nadwaga znacząco zwiększają ryzyko, podobnie jak brak aktywności fizycznej. Dieta obfitująca w spożycie soli kuchennej, nadmierne spożycie alkoholu oraz palenie tytoniu to modyfikowalne czynniki ryzyka, których ograniczenie może pomóc w profilaktyce. Przewlekły stres oraz wysoki poziom cholesterolu dopełniają listę głównych czynników przyczyniających się do rozwoju nadciśnienia.

Jaka jest klasyfikacja nadciśnienia tętniczego? W zależności od przyczyny wyróżniamy dwa główne rodzaje tego schorzenia.

Nadciśnienie tętnicze pierwotne

Pierwotne nadciśnienie tętnicze (samoistne) stanowi około 90-95% wszystkich przypadków nadciśnienia. Nie można wskazać jednej, konkretnej przyczyny jego powstania. Na rozwój nadciśnienia pierwotnego wpływają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe.

Nadciśnienie tętnicze wtórne

Wtórne nadciśnienie tętnicze (objawowe) jest wynikiem innych chorób lub stanów, które wpływają na ciśnienie krwi. Stanowi około 5-10% wszystkich przypadków nadciśnienia.

Przyczyny nadciśnienia wtórnego to m.in.:

• choroby nerek (choroby miąższu nerek, zwężenie tętnicy nerkowej),
• choroby gruczołów dokrewnych (nadczynność tarczycy, zespół Cushinga, zespół Conna, guz chromochłonny),
• choroby układu nerwowego,
• wady wrodzone (koarktacja aorty),
• zespół obturacyjnego bezdechu sennego,
• nadciśnienie tętnicze w ciąży,
• przyjmowanie niektórych leków (doustne środki antykoncepcyjne, niesteroidowe leki przeciwzapalne).

Diagnostyka nadciśnienia tętniczego

Podstawą diagnostyki nadciśnienia tętniczego jest regularny pomiar ciśnienia krwi. Stwierdzenie nadciśnienia następuje po co najmniej dwóch odrębnych pomiarach, wykonanych podczas różnych wizyt lekarskich.

Jak prawidłowo mierzyć ciśnienie? Prawidłowy pomiar ciśnienia tętniczego powinien być wykonany po kilkuminutowym odpoczynku, w pozycji siedzącej, z podpartym ramieniem.

Zaleca się wykonanie dwóch pomiarów w odstępie kilku minut, aby uzyskać wiarygodny wynik. Przy pomiarach domowych najlepiej praktykować regularne pomiary - dwa razy dziennie (rano i wieczorem), wykonując za każdym razem dwa odczyty w odstępie 1-2 minut przez okres siedmiu dni. Systematyczne monitorowanie ciśnienia pozwala na lepszą ocenę skuteczności leczenia.

W diagnostyce nadciśnienia tętniczego lekarz zleca również:

• badania laboratoryjne (morfologia, lipidogram, glukoza, mocznik, kreatynina, sód, potas, kwas moczowy),
• badanie ogólne moczu,
• EKG,
• czasem badania obrazowe (USG nerek, badanie dna oka, echokardiografia).

Kompleksowa diagnostyka ma kilka istotnych celi. Przede wszystkim służy potwierdzeniu rozpoznania nadciśnienia oraz wykluczeniu lub potwierdzeniu jego wtórnego charakteru, co może wymagać odmiennego podejścia terapeutycznego.

Równie ważna jest ocena indywidualnego ryzyka sercowo-naczyniowego pacjenta, co pozwala na dostosowanie intensywności leczenia do osobistych potrzeb chorego. Badania umożliwiają także wczesne wykrycie ewentualnych powikłań narządowych, które mogą rozwijać się podstępnie, początkowo nie dając wyraźnych objawów klinicznych.

Powikłania nadciśnienia tętniczego

Nieleczone nadciśnienie prowadzi do poważnych skutków nadciśnienia tętniczego w postaci uszkodzeń narządowych:

Układ sercowo-naczyniowy:

• przerost lewej komory serca,
• miażdżyca tętnic,
• choroba wieńcowa,
• zawał serca,
• niewydolność serca,
• tętniak aorty,

Układ nerwowy:

• udar mózgu,
• przejściowe niedokrwienie mózgu,
• encefalopatia nadciśnieniowa,
•  demencja naczyniowa.

Inne powikłania nadciśnienia tętniczego:

• retinopatia nadciśnieniowa (uszkodzenie siatkówki oka)
• niewydolność nerek
• zaburzenia funkcji seksualnych

Leczenie nadciśnienia tętniczego

Leczenie nadciśnienia tętniczego jest procesem długotrwałym, często dożywotnim. Zgodnie z najnowszymi wytycznymi, celem terapii u każdego pacjenta, który dobrze toleruje leczenie, są wartości ciśnienia tętniczego <130/80 mmHg. Takie podejście ma na celu zmniejszenie ryzyka powikłań sercowo-naczyniowych i poprawę ogólnego rokowania pacjentów z nadciśnieniem

Podstawą leczenia jest edukacja pacjentów z nadciśnieniem tętniczym, za którą idzie modyfikacja stylu życia, obejmująca redukcję masy ciała (u osób z nadwagą lub otyłością), regularną aktywność fizyczną (30-45 minut dziennie przez większość dni tygodnia) oraz ograniczenie spożycia soli (do <5 g dziennie).

Równie istotne jest ograniczenie spożycia alkoholu, zaprzestanie palenia tytoniu oraz stosowanie technik relaksacyjnych redukujących stres. Te niefarmakologiczne metody stanowią fundament każdej terapii nadciśnienia.

Leki na nadciśnienie tętnicze

Jeśli zmiana stylu życia jest niewystarczająca, lekarz włącza leki na nadciśnienie tętnicze.

Najczęściej stosowane grupy leków to:

• diuretyki (leki moczopędne),
• beta-blokery,
• inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI),
• blokery receptora angiotensynowego (ARB),
• blokery kanału wapniowego,
• alfa-blokery.

Sposób postępowania w przypadku stwierdzenia nadciśnienia tętniczego krwi powinien określić lekarz. Specjalista określa rodzaj leku oraz właściwe dawkowanie danego preparatu leczniczego dla konkretnego pacjenta. Wybór odpowiednich leków na nadciśnienie tętnicze zależy od wieku pacjenta, stopnia nadciśnienia oraz chorób współistniejących.

Regularne pomiary ciśnienia tętniczego w domu oraz wizyty kontrolne u lekarza są niezbędne do oceny skuteczności terapii. Pacjent powinien prowadzić dzienniczek pomiarów ciśnienia.

Dieta w nadciśnieniu tętniczym

Dieta w nadciśnieniu tętniczym jest kluczowym elementem terapii niefarmakologicznej. Zaleca się stosowanie tzw. diety DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) lub diety śródziemnomorskiej.

Zalecane produkty to:

•  warzywa i owoce (5 porcji dziennie),
• produkty pełnoziarniste,
• chude mięso i ryby,
• nabiał o niskiej zawartości tłuszczu,
• orzechy i nasiona,
• zdrowe tłuszcze (oliwa z oliwek, olej rzepakowy).

Produkty, które należy ograniczać:

• sól (maksymalnie 5-6 g dziennie),
• alkohol,
• kofeina,
• tłuste mięso,
• produkty wysoko przetworzone,
• słodycze i słodkie napoje.

Profilaktyka nadciśnienia tętniczego

Profilaktyka nadciśnienia tętniczego opiera się na eliminacji lub modyfikacji czynników ryzyka:

• regularna aktywność fizyczna (30-45 minut dziennie, minimum 5 dni w tygodniu);
• utrzymanie prawidłowej masy ciała (BMI <25 kg/m²);
• ograniczenie spożycia soli;
• zdrowa, zbilansowana dieta bogata w warzywa, owoce i produkty pełnoziarniste;
• ograniczenie spożycia alkoholu;
• unikanie tytoniu;
• regularne kontrole ciśnienia tętniczego (zwłaszcza po 40. roku życia);
• radzenie sobie ze stresem.

Coraz większe znaczenie w profilaktyce i leczeniu nadciśnienia tętniczego zyskuje model opieki koordynowanej w nadciśnieniu tętniczym. Jest to kompleksowe podejście integrujące działania lekarzy różnych specjalności, pielęgniarek, dietetyków i farmaceutów. Model ten kładzie nacisk na edukację pacjenta, systematyczne monitorowanie ciśnienia oraz indywidualizację terapii, co pozwala na skuteczniejsze zapobieganie rozwojowi choroby i jej powikłaniom.

Nadciśnienie tętnicze w ciąży

Nadciśnienie tętnicze w ciąży jest jednym z najczęstszych problemów zdrowotnych dotykających kobiety w okresie ciąży. Zazwyczaj pojawia się w drugiej połowie ciąży i może ustąpić po porodzie. Wymaga jednak szczególnej ostrożności i odpowiedniego leczenia, ponieważ nieleczone może prowadzić do poważnych powikłań zarówno dla matki, jak i dla dziecka.

Kobietom ciężarnym, u których rozwija się nadciśnienie, w zależności od wieku płodu oraz współistniejących czynników ryzyka zaleca się ograniczenie aktywności fizycznej i odpoczynek w pozycji leżącej na lewym boku (aby zapobiec uciskowi macicy na żyłę główną dolną). Zalecana jest normalna dieta bez ograniczania soli oraz odpowiednio dobrane leczenie farmakologiczne.

Lekami z wyboru w ciąży są metyldopa, labetalol, blokery kanałów wapniowych i niektóre beta-blokery. Inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI) oraz blokery receptora angiotensynowego (ARB) są przeciwwskazane ze względu na ryzyko uszkodzenia płodu. Nie zaleca się również stosowania leków moczopędnych w celu obniżenia ciśnienia, jeśli funkcja nerek jest prawidłowa.

W przypadku kobiet w ciąży za stan naglący, wymagający natychmiastowej interwencji lekarskiej, uważa się ciśnienie o wartości przekraczającej 170/110 mmHg.

Nadciśnienie tętnicze u dzieci

Nadciśnienie tętnicze u dzieci występuje rzadziej niż u dorosłych, ale jego częstość wzrasta w ostatnich latach, szczególnie w związku z rosnącym problemem otyłości dziecięcej. Kryteria diagnostyczne nadciśnienia u dzieci różnią się od tych dla dorosłych i są zależne od wieku, płci oraz wzrostu dziecka.

U dzieci nadciśnienie tętnicze często ma charakter wtórny i może wynikać z chorób nerek, wad wrodzonych układu sercowo-naczyniowego lub zaburzeń endokrynologicznych. Dlatego diagnostyka nadciśnienia u dzieci powinna być szczególnie wnikliwa.

Leczenie nadciśnienia u dzieci opiera się przede wszystkim na modyfikacji stylu życia, obejmującej odpowiednią dietę, regularną aktywność fizyczną oraz utrzymanie prawidłowej masy ciała. W przypadkach gdy te działania są niewystarczające, lekarz może zalecić farmakoterapię, jednak dobór leków musi być szczególnie staranny ze względu na specyfikę młodego organizmu.

Bibliografia:

1. Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne. Wytyczne postępowania w nadciśnieniu tętniczym w Polsce 2024. Nadciśnienie Tętnicze w Praktyce, 2025; 11(1): 1–46. Dostępne online: https://journals.viamedica.pl/nadcisnienie_tetnicze_w_praktyce/article/view/103769  [dostęp: 24.03.2025].
2. European Society of Cardiology. Wytyczne ESC 2024 dotyczące postępowania w podwyższonym ciśnieniu tętniczym i nadciśnieniu tętniczym.
3. Dostępne online: https://ptkardio.pl/wytyczne  [dostęp: 24.03.2025].
4. World Health Organization. WHO guideline for the pharmacological treatment of hypertension in adults. Geneva: WHO; 2021.
5. Dostępne online: https://www.who.int/publications/i/item/9789240033986 [dostęp: 24.03.2025].
6. Middeke, M., Książek, A. Nadciśnienie tętnicze. Red. wyd. pol. Wojciech Załuska. Lublin: Czelej, 2005. ISBN 83-89309-91-2.