Suchość w ustach: kiedy się pojawia i jak sobie z nią radzić?

Suchość w ustach (kserostomia) może wiązać się z cukrzycą, uszkodzeniem ślinianek lub nerwów czaszkowych. Może też być skutkiem (nawet łagodnego) odwodnienia, oddychania przez usta lub leczenia farmakologicznego. Zidentyfikowano ponad 500 leków powodujących kserostomię. Według danych American Family Physician, kserostomia dotyczy 10–33% populacji ogólnej. Jak zatem radzić sobie z niedoborem śliny? 

Czym jest suchość w ustach? 

Kserostomię definiuje się jako uczucie suchości w jamie ustnej. Często towarzyszą jej objawy dodatkowe, np. pieczenie jamy ustnej, utrudnienie połykania, zaburzenia węchu lub smaku. Diagnozę stawia się na podstawie wywiadu i badania fizykalnego; podstawę rozpoznania stanowi sialometria (umożliwiająca ocenę wydzielania śliny). 

Kserostomia to najstarszy opisany „wykrywacz” kłamstw. Trzy tysiące lat temu, w starożytnych Chinach oskarżonemu podczas przesłuchania dawano suchy ryż do żucia. Jeśli wytworzył wystarczającą ilość śliny, by go zwilżyć i uformować kęs, uznawano go za niewinnego. W przeciwnym wypadku – gdy stres hamował wydzielanie śliny – musiał ponieść karę.

Nowe badania (Clinical Oral Investigations, 2018) wskazują na prawdopodobny związek między stresem, lękiem i depresją a suchością w ustach. Jednak ówczesna wiedza na temat fizjologicznych mechanizmów i objawów lęku była ograniczona. Dlatego wielu podejrzanych – winnych i niewinnych – zostało skazanych. 

Wydzielanie śliny jest kontrolowane przez układ autonomiczny i może być stymulowane przez czynniki fizyczne, chemiczne i psychiczne. Gruczoły śluzowe (ślinianki) dziennie wytwarzają 1000-1500 ml śliny, która w 99% składa się z wody (pozostały 1% stanowią czynniki organiczne i nieorganiczne). 

Kserostomia może (ale nie musi) wynikać ze zmniejszonej produkcji śliny. Pacjenci mogą skarżyć się na brak śliny i ciągłą, nadmierną suchość w ustach, nawet gdy nie stwierdza się mierzalnego spadku ilości śliny.

Kiedy występuje suchość w ustach? 

Etiologia kserostomii jest zróżnicowana i wieloczynnikowa. Wśród najczęstszych przyczyn suchości w ustach (StatPearls Publishing; 2024) wymienia się: 

• działania niepożądane przyjmowanych leków, 

• skutki uboczne w radioterapii nowotworów głowy i szyi, 

• zespół Sjögrena i inne choroby autoimmunologiczne. 

Skład i zawartość śliny zależy od wielu czynników: szybkości jej przepływu, płci, wieku, diety, a nawet pory roku i rytmu dobowego. 

Częstą przyczyną suchości w ustach rano, po przebudzeniu jest chrapanie i oddychanie przez usta podczas snu. Jeśli objawom towarzyszą epizody bezdechów lub hipowentylacji (zatrzymania/spłycenia oddychania), można podejrzewać obturacyjny bezdech senny. 

Nocna suchość w ustach może występować w przebiegu zespołu pieczenia jamy ustnej, który często współistnieje z kserostomią. Jego objawy mogą nasilać się w ciągu dnia, powodować kłopoty ze snem, przyczyniać do wybudzeń i suchości w ustach w nocy.

Przyczyny suchości w ustach 

Autorzy badania opublikowanego w Cochrane Database of Systematic Reviews (2013) przyczyny suchości w ustach dzielą na dwie grupy:

• związane z patologią gruczołów ślinowych, 

• niezwiązane z chorobami ślinianek (np. długotrwałe oddychanie przez usta, dysfunkcje neurologiczne, odwodnienie).

Wśród najczęstszych przyczyn suchości w ustach wymienia się: 

• choroby zapalne gruczołów ślinowych: zakażenia bakteryjne i wirusowe; 

• choroby niezapalne gruczołów ślinowych: kamice, torbiele śluzowe; 

• guzy gruczołów ślinowych (łagodne i złośliwe); 

• popromienne zapalenie ślinianki (radioterapia nowotworów złośliwych głowy i szyi); 

• choroby układowe, np. zespół Sjögrena, sarkoidoza, HIV/AIDS; 

• stres, lęk, depresję – mogą ograniczać wydzielanie śliny; 

• zespół przewlekłego zmęczenia. 

Jakie choroby powodują suchość w ustach w ciąży? U kobiet ciężarnych wzrasta ryzyko chorób przebiegających z kserostomią, takich jak: 

• kandydoza jamy ustnej, 

• obturacyjny bezdech senny, 

• sialozy (grupa niezapalnych chorób ślinianek). 

Choroby powodujące suchość w ustach 

Wiele chorób może prowadzić do suchości w ustach, w tym: 

• refluks – może przebiegać z uczuciem pieczenia, halitozą, erozją zębów i suchością w ustach. Rak żołądka może rozwinąć się na podłożu choroby refluksowej przełyku – dlatego należy ją leczyć i monitorować jej powikłania; 

• nerwica lękowa – zaburzenia lękowe w postaci fobii: suchość w jamie ustnej niewywołana odwodnieniem lub farmakoterapią należy do objawów podstawowych m.in. w diagnostyce agorafobii (lęk przed tłumem, otwartą przestrzenią); 

• cukrzyca – kserostomia jest wynikiem zmian zapalno-zwyrodnieniowych gruczołów ślinowych; 

• choroby tarczycy, zwłaszcza o podłożu autoimmunologicznym – często przebiegają z zapaleniem gruczołów ślinowych i zmniejszeniem wydzielania śliny; 

• inne choroby autoimmunologiczne (kserostomia jest skutkiem dysfunkcji gruczołów ślinowych): 

• toczeń rumieniowaty układowy, 

• zapalenie wielomięśniowe, 

• zapalenie skórno-mięśniowe, 

• twardzina układowa, 

• reumatoidalne zapalenie stawów, 

• mieszana choroba tkanki łącznej. 

Wyniki dużego przekrojowego badania przeprowadzonego na Uniwersytecie w Oslo (Scientific Reports; 2024) wykazały, że suchość w ustach po covidzie utrzymuje się u 20% pacjentów. Kserostomia związana z COVID-19 często współistnieje z uczuciem pieczenia jamy ustnej, zaburzeniami węchu i/lub smaku. Zdaniem norweskich naukowców, współwystępowanie tych dysfunkcji może być źródłem większego cierpienia, negatywnie wpływać na stan odżywienia, zdrowie psychiczne i jakość życia. 

Wpływ leków i używek na suchość w ustach  

Jakie leki powodują suchość w ustach? Według danych American Family Physician, do kserostomii przyczyniać się może ponad 500 leków różnych klas. Najczęściej objawy występują u osób po 65. roku życia, którym przepisano więcej niż jeden lek. Suchość w ustach* może wystąpić m.in. po: 

• antydepresantach (amitryptylina), 

• pochodnych amfetaminy, 

• lekach przeciwlękowych (alprazolam), 

• lekach przeciwwymiotnych (metoklopramid),

• lekach przeciwbólowych (morfina), 

• lekach moczopędnych (hydrochlorotiazyd), 

• lekach obkurczających naczynia błony śluzowej nosa (pseudoefedryna), 

• lekach przeciwhistaminowych (loratadyna), 

• lekach rozszerzających oskrzela (salbutamol).

* w nawiasach podano przykłady leków (oprac. na podst. American Family Physician, 2020) 

Czy może wystąpić suchość w ustach po antybiotyku? Tak. Antybiotykoterapia doustna, zwłaszcza długotrwała, zwiększa ryzyko kandydozy jamy ustnej, objawiającej się m.in. kserostomią. 

Warto wspomnieć również o suchości w ustach po alkoholu – jego moczopędne działanie zwiększa ryzyko kserostomii z odwodnienia. Nadużywanie alkoholu negatywnie wpływa na stan jamy ustnej i okolicznych tkanek; może zaburzać funkcję gruczołów ślinowych i zmniejszać wydzielanie śliny.

Najczęstsze objawy towarzyszące suchości w ustach 

Gdy wydzielanie śliny zmniejszy się o 50%, ujawniają się objawy kliniczne kserostomii (StatPearls Publishing; 2024), takie jak: 

• suchość w ustach mimo picia (konieczność ciągłego popijania – pacjenci często mają przy sobie butelkę wody); 

• „sklejanie się” błon śluzowych jamy ustnej (np. języka i podniebienia); 

• gęsta, ciągnąca, pienista ślina; 

• brak gromadzenia śliny; 

• zanik brodawek, gładki język; 

• język bruzdowaty; 

• kandydoza jamy ustnej; 

• próchnica. 

Pacjenci z kserostomią, niezależnie od etiologii, zgłaszają dodatkowe objawy:

• pieczenie lub bolesność jamy ustnej; 

• utrudnienie połykania (zwłaszcza pokarmów suchych); 

• zaburzenia smaku i/lub węchu; 

• nieco rzadziej: utratę apetytu, nadwrażliwość błony śluzowej jamy ustnej na pokarmy kwaśne lub pikantne potrawy. 

Objawy towarzszące kserostomii mogą sugerować podłoże dolegliwości, np.: 

• wymioty, mdłości i suchość w ustach – niedobory wodno-elektrolitowe w przebiegu biegunek infekcyjnych, zatruć pokarmowych, bulimii; 

• bóle i zawroty głowy, suchość w ustach, zmęczenie – obturacyjny bezdech senny, zespół przewlekłego zmęczenia; 

• nadmierne pragnienie, suchość w ustach i częste oddawanie moczu – skutek uboczny przyjmowania leków moczopędnych, odwodnienie po alkoholu; 

• biały nalot na języku i śluzówkach jamy ustnej, suchość w ustach i gardle – kandydoza jamy ustnej i gardła; 

• suchość w ustach i dziwny posmak – polineuropatia cukrzycowa, neuropatie w zaburzeniach endokrynologicznych (np. w niedoczynności tarczycy). 

Leczenie suchości w ustach 

Jak zwalczyć suchość w ustach? Leczenie kserostomii obejmuje metody przyczynowe, metody objawowe i edukację – zaangażowanie pacjenta ma duże znaczenie dla powodzenia procesu terapeutycznego.

Celem postępowania (StatPearls, 2024) jest złagodzenie objawów, poprawa jakości życia i minimalizacja ryzyka powikłań (np. próchnicy). Niezbędne jest ustalenie i leczenie choroby podstawowej, np. cukrzycy. Jeśli przyczyną kserostomii jest lek, lekarz może rozważyć zmniejszenie dawki lub zamianę na lek o słabszym działaniu kserostomicznym. 

Co stosować na suchość w ustach? Początkowe postępowanie skupia się na edukacji pacjenta – kształtowaniu nawyków zdrowotnych, które mogą ograniczyć dolegliwości. Tymczasową ulgę przynieść mogą preparaty miejscowe (np. sztuczna ślina).

W przypadkach opornych na metody niefarmakologiczne i miejscowe, rozważa się leczenie ogólne. 

Leki i preparaty na suchość w ustach 

Leki i preparaty na suchość w ustach o działaniu pobudzającym wydzielanie śliny stosuje się u pacjentów z zachowaną czynnością ślinianek. W leczeniu miejscowym wykorzystuje się również substytuty śliny (sztuczną ślinę).

Początkowo zaleca się środki miejscowe na suchość w ustach: 

• żucie gumy bez cukru, 

• tabletki i spraye z kwasem jabłkowym lub kwasem cytrynowym, 

• sztuczną ślinę w aerozolu lub żelu. 

Do ogólnych leków na suchość w ustach należy pilokarpina, obarczona ryzykiem działań niepożądanych. W Polsce nie ma zarejestrowanych preparatów doustnych (tylko miejscowe – do leczenia jaskry).

Zgodnie z zaleceniami European League Against Rheumatism (EULAR, 2020), powinno się rozważyć leczenie pilokarpiną u pacjentów z pierwotnym zespołem Sjorgena i kserostomią oporną na metody niefarmakologiczne. Wytyczne British Society for Rheumatology (BSR, 2017) rekomendują lek tylko w przypadku istotnych objawów suchości.

Domowe sposoby na suchość w ustach 

Domowe sposoby na suchość w ustach obejmują: 

• pobudzanie wydzielania śliny: ssanie cukierków bezcukrowych, żucie gumy bez cukru (dostępne są też dentystyczne gumy do żucia z ksylitolem, wapniem, fosforem – wspomagające ochronę przed próchnicą); 

• stosowanie preparatów miejscowo nawilżających śluzówkę jamy ustnej; 

• ograniczenie spożycia słodyczy, produktów twardych, pikantnych, suchych (podrażniających śluzówkę lub trudnych do przeżucia); 

• zaprzestanie palenia papierosów. 

Co pić na suchość w ustach? Zaleca się częste popijanie wody niegazowanej (przez cały dzień). Przeciwwskazane są: 

• napoje słodzone, 

• kawa, 

• alkohol. 

Jak pozbyć się suchości w ustach? Należy szczególnie dbać o zdrowie i higienę jamy ustnej: 

• pamiętać o regularnych kontrolach u stomatologa; 

• bezzwłocznie leczyć choroby i infekcje jamy ustnej; 

• szczotkować zęby minimum dwa razy dziennie miękką szczoteczką; 

• stosować pasty do zębów z fluorem, o niskim współczynniku ścieralności, łagodnym smaku i bez środków drażniących; 

• czyścić przestrzenie międzyzębowe (nicią dentystyczną, szczoteczką międzyzębową). 

Bibliografia: 

1. Plemons JM, Al-Hashimi I, Marek CL. Managing xerostomia and salivary gland hypofunction: Executive summary of a report from the American Dental Association Council on Scientific Affairs. J Am Dent Assoc. 2014;145(8):867–873. 

1. Dave PK, Rojas-Cessa R, Dong Z, Umpaichitra V. Survey of Saliva Components and Virus Sensors for Prevention of COVID-19 and Infectious Diseases. Biosensors (Basel). 2020;11(1):14. 

1. Bulthuis MS, Jan Jager DH, Brand HS. Relationship among perceived stress, xerostomia, and salivary flow rate in patients visiting a saliva clinic. Clin Oral Investig. 2018;22(9):3121-3127. 

1. Ford EB. Lie detection: historical, neuropsychiatric and legal dimensions. Int J Law Psychiatry. 2006;29(3):159-77. 

1. Glick A, Sista V, Johnson C. Oral manifestations of commonly prescribed drugs. Am Fam Physician. 2020;102(9):613–621. 

1. Alhejoury HA, Mogharbel LF, Al-Qadhi MA. Artificial Saliva for Therapeutic Management of Xerostomia: A Narrative Review. J Pharm Bioallied Sci. 2021;13(2): S903–S907. 

1. Talha B, Swarnkar SA. Xerostomia. StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022. 

1. Furness S, Bryan G, McMillan R, Birchenough S, Worthington HV. Interventions for the management of dry mouth: non-pharmacological interventions. Cochrane Database Syst Rev. 2013;2013(9):CD009603. 

1. Pecci-Lloret MP, Linares-Pérez C, Pecci-Lloret MR, Rodríguez-Lozano FJ, Oñate-Sánchez RE. Oral Manifestations in Pregnant Women: A Systematic Review. J Clin Med. 2024;13(3):707.

1. Villa A, Connell CL, Abati S. Diagnosis and management of xerostomia and hyposalivation. Ther Clin Risk Manag. 2014;1:45–51. 

1. Araszkiewicz A. Wyniszczający zespół przewlekłego zmęczenia. Psychiatria po Dyplomie. 2014;05. 

1. Ortarzewska M, Nijakowski K, Kolasińska J, Gruszczyński D, Ruchała MA, Lehmann A, Surdacka A. Salivary Alterations in Autoimmune Thyroid Diseases: A Systematic Review. Int J Environ Res Public Health. 2023;20(6):4849. 

1. Borowiecka-Kluza J. Zaburzenia lękowe (nerwicowe) związane ze stresem i pod postacią somatyczną. Psychiatria w POZ; 2021.

1. Rogn Å, Jensen JL, Iversen PO, Singh PB. Post-COVID-19 patients suffer from chemosensory, trigeminal, and salivary dysfunctions. Sci Rep. 2024;14(1):3455. 

1. Waszkiewicz N, Zalewska A, Szulc A, Kepka A, Konarzewska B, Zalewska-Szajda B, Chojnowska S, Waszkiel D, Zwierz K. Wpływ alkoholu na jamę ustna, ślinianki oraz ślinę Pol Merkur Lekarski. 2011;30(175):69-74. 

1. Chi AC, Neville BW, Krayer JW, Gonsalves WC. Oral manifestations of systemic disease. Am Fam Physician. 2010;82(11):1381-8. 

1. Ramos-Casals M, Brito-Zerón P, Bombardieri S, Bootsma H, De Vita S, Dörner T, Fisher BA, Gottenberg JE, Hernandez-Molina G, Kocher A, Kostov B, Kruize AA, Mandl T, Ng WF, Retamozo S, Seror R, Shoenfeld Y, Sisó-Almirall A, Tzioufas AG, Vitali C, Bowman S, Mariette X; EULAR-Sjögren Syndrome Task Force Group. EULAR recommendations for the management of Sjögren's syndrome with topical and systemic therapies. Ann Rheum Dis. 2020;79(1):3-18. 

1. Price EJ, Rauz S, Tappuni AR, Sutcliffe N, Hackett KL, Barone F, Granata G, Ng WF, Fisher BA, Bombardieri M, Astorri E, Empson B, Larkin G, Crampton B, Bowman SJ; British Society for Rheumatology Standards, Guideline and Audit Working Group. The British Society for Rheumatology guideline for the management of adults with primary Sjögren's Syndrome. Rheumatology (Oxford). 2017;56(10):1828. 

1. Freige C, Ford C. Pilocarpine for Sjögren’s Syndrome-Induced Dry Mouth and Dry Eyes: A Review of Clinical Effectiveness, Cost-Effectiveness, and Guidelines [Internet]. Ottawa (ON): Canadian Agency for Drugs and Technologies in Health; 2020.