Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS): objawy i sposoby leczenia. Jakie są rokowania?

Dr nauk med. Olga Sadowska

Styczeń 09, 2025

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą chorobą o podłożu autoimmunologicznym o niejasnym pochodzeniu. Jakie są objawy tej dolegliwości oraz na czym polega diagnostyka? Czy oprócz terapii farmakologicznej istnieją inne sposoby leczenia? Dowiedz się, czy RZS jest chorobą wyleczalną i jakie są jej rokowania.

Zdjęcie przedstawia osobę w stroju sportowym, trzymającą się za kolano.

Co to jest reumatoidalne zapalenie stawów?

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS, ICD-10: M05 i ICD-11: FA20) jest przewlekłą i postępującą chorobą tkanki łącznej. Należy podkreślić, że ten rodzaj tkanki występuje praktycznie wszędzie w naszym organizmie. Można zatem stwierdzić, że RZS nie dotyka wyłącznie stawów, ale cały ustrój.

Oprócz tego, RZS jest chorobą autoimmunologiczną. Co to znaczy? Produkowane są przeciwciała, które niszczą łącznotkankowe elementy stawu, ale też inne narządy. Fizjologicznie nasz układ immunologiczny powinien chronić przed infekcjami i chorobami. W przypadku RZS system odpornościowy zaczyna zawodzić, ponieważ niszczy własne tkanki. Dlaczego tak się dzieje?

Autorzy opracowań medycznych wskazują na ogólne powiązania z czynnikami genetycznymi, środowiskowymi czy też hormonalnymi. Podkreślają również duży wpływ palenia tytoniu na rozwój RZS. Jednak konkretna przyczyna tej choroby pozostaje nadal nieznana.

Szczyt zachorowalności na RZS przypada na 4. i 5. dekadę życia i występuje trzy razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.

Warto wspomnieć, że RZS rozpoznaje się na podstawie oceny:

zajęcia stawów – określa się ich ilość i rodzaj (czy dotyczy stawów małych i/lub dużych);

wyników badań laboratoryjnych (zostały one opisane w dalszej części artykułu);

czasu trwania objawów (czy trwają krócej lub dłużej niż 6 tygodni).

Objawy reumatoidalnego zapalenia stawów

Początek RZS jest często podstępny i niestety może minąć nawet kilka miesięcy do czasu rozpoczęcia odpowiedniej terapii. Rzadziej występuje sytuacja, w której objawy rozwijają się szybko, w kilka dni. Dlaczego jest to choroba podstępna? Ponieważ na początku obecne są objawy ogólne, które mogą wystąpić w wielu różnych schorzeniach. Można stwierdzić, że symptomy są grypopodobne, czyli występuje:

stan podgorączkowy;

ból mięśni;

osłabienie;

zmęczenie;

brak apetytu;

utrata masy ciała.

RZS u każdego pacjenta postępuje w inny sposób. U niektórych osób objawy rozwijają się przez kilka lat. U innych - objawy postępują szybko. U wielu pacjentów symptomy pojawiają się okresowo i ten stan nazywa się zaostrzeniem, a następnie występuje okres bezobjawowy, czyli remisja.

Wczesne objawy RZS

We wczesnej fazie choroby typowo stwierdza się zapalenie symetrycznych stawów a także elementów pozastawowych, takich jak: ścięgna, kaletki maziowe, więzadła, drobne mięśnie. Jakie się zatem pierwsze objawy RZS? Są to:

bolesność i nadmierna tkliwość stawu podczas ucisku;

uczucie mrowienia rąk, stóp;

obrzęk stawu;

niewielki wzrost ucieplenia;

obecność rumienia po stronie dłoniowej ręki w okolicy kłębu kciuka i kłębika palca V;

stopniowe uszkodzenia elementów stawu.

We wczesnym stadium RZS zajęte są drobne stawy rąk i stóp. Zalicza się do nich: stawy: śródręczno-paliczkowe, międzypaliczkowe bliższe, śródstopno-paliczkowe II–V, staw międzypaliczkowy kciuka, a także stawy nadgarstka.

Dopiero później dochodzi do zajęcia dużych stawów, czyli: ramiennego, łokciowego, biodrowego, kolanowego czy skokowego.

Co ciekawe, stawy kończyn górnych są zajęte znacznie częściej niż stawy kończyn dolnych. W różnych stadiach choroby może wystąpić również reumatoidalne zapalenie stawów kręgosłupa.

Charakterystyczne zmiany w stawach przy RZS

W tym akapicie przyjrzymy się zmianom, które występują w stawach objętych chorobą. Należą do nich:

sztywność poranna stawów - która trwa zwykle ponad godzinę i wynika z gromadzenia się płynu obrzękowego w stawach w czasie snu. Po tzw. „rozruszaniu się” sztywność ta zanika;

obrzęk – z powodu rozrostu błony maziowej stawu, która produkuje dużo płynu zapalnego;

ograniczenie ruchomości – w przypadku długotrwałego rozwoju choroby staje się nieodwracalne;

deformacje stawów – powstają one w zaawansowanym stadium RZS. Są to: odchylenie palców ręki w stronę kości łokciowej, podwichnięcia dłoniowe paliczków, palce w kształcie łabędziej szyi czy butonierki.

Charakterystyczne zmiany pozastawowe przy RZS

Warto dodać, że w przebiegu RZS mogą pojawić się dodatkowe objawy pozastawowe i powikłania ogólnoustrojowe – są to:

guzki reumatoidalne - występują aż u 25% chorych pod skórą
a także w narządach wewnętrznych (w sercu, płucach, nerkach);

zapalenie osierdzia;

miażdżyca i incydenty zakrzepowo-zatorowe;

zapalenie opłucnej;

zapalenie elementów oka;

zapalenie naczyń;

zmiany w układzie nerwowym;

powiększenie węzłów chłonnych.

Jakie badania i testy na RZS?

Aby lekarz reumatolog mógł zdiagnozować u pacjenta RZS, musi przeprowadzić z nim dokładny wywiad, a także wykonać szereg badań przedmiotowych. Niezbędne są wyniki badań zarówno laboratoryjnych, jak i obrazowych.

Jakie zatem można wykonać badania laboratoryjne?

parametry stanu zapalnego - OB, CRP i fibrynogen we krwi (ich wartości będą podwyższone);

morfologię krwi z rozmazem – badanie to wykaże niedokrwistość, niewielkie podwyższenie stężenia krwinek białych i nadpłytkowość (w aktywnej postaci choroby) lub małopłytkowość (powikłanie polekowe);

proteinogram – badanie składu białek osocza krwi, w którym będzie wzrost globulin ɑ1 i ɑ2;

czynnik reumatoidalny (RF) w klasie IgM - jego wysokie miano jest powiązane z szybkim niszczeniem stawów i występowaniem zmian pozastawowych;

przeciwciała antycytrulinowe (ACPA) - są najbardziej swoistymi wśród markerów RZS i rzadko występują w przebiegu innych chorób;

badanie ogólne moczu – wykaże obecność białka w próbce moczu;

badanie płynu stawowego – ma charakter zapalny, jest mętny, mniej lepki. Badanie to nie jest przeprowadzane rutynowo na początkowym etapie diagnostyki.

Jakie wykonuje się badania obrazowe?

zdjęcie RTG stawów zajętych chorobą – może wykazać charakterystyczne zmiany występujące zależnie od okresu choroby. Przykładowo, badanie RTG uwidoczni zmiany typowe dla osteoporozy wokół stawu, zwężenia, nadżerki szpar stawowych, guzki, zapalenie ścięgien;

USG – stosowane jest do oceny: stawów, mięśni i ścięgien, stopnia zapalenia błony maziowej, obecności płynu w stawach czy też przepływu naczyniowego;

rezonans magnetyczny – jest pomocny we wczesnym wykryciu nadżerek i zapaleń błony maziowej;

tomografia komputerowa – może umożliwić wczesne wykrycie zmian destrukcyjnych w stawach, a także ocenę zmian w stawach kręgosłupa.

Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów

Celem leczenia RZS jest przede wszystkim uzyskanie remisji, ewentualnie małej aktywności choroby, najpóźniej w ciągu 6 miesięcy.

Leki na reumatoidalne zapalenie stawów

Podstawą leczenia RZS są leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh). Mają one za zadanie zmniejszyć stan zapalny i zapobiec zmianom destrukcyjnym w stawach
lub opóźnić ich wystąpienie.

Jeśli cel leczenia nie zostaje osiągnięty, lekarze myślą nad modyfikacją dotychczasowej terapii - dodają leki z innych grup, zwiększają dawkę i/lub zmieniają drogę podania (np. z postaci doustnych tabletek na zastrzyki domięśniowe).

W terapii RZS wykorzystuje się następujące leki:

syntetyczne – to podstawowa grupa leków. Zaliczamy do niej leki konwencjonalne: metotreksat, który jest podawany w pierwszej kolejności, a także leflunomid lub sulfasalazynę (jeśli metotreksat jest przeciwwskazany);

W dalszych etapach stosuje się celowane leki syntetyczne (tofacytynib, baricytynib), są to nowsze leki w terapii RZS;

biologiczne - to rekombinowane przeciwciała, które blokują działanie głównych cytokin prozapalnych uczestniczących w patogenezie RZS. Należą do nich m.in: adalimubab, anakinra, etanercept czy infliksymab. Leczenie to jest niezwykle kosztowne, dlatego pacjenci spełniający kryteria otrzymują leki w ramach programów lekowych;

glikokortykosteroidy – mogą być dołączone do każdego z powyższych leków, jako leczenie wspomagające;

niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) - są zalecane jedynie doraźnie,
by opanować objawy zapalenia.

Jak wiadomo, antybiotyki mają działanie przeciwbakteryjne. RZS nie jest chorobą o podłożu bakteryjnym, lecz autoimmunologicznym. Dlatego też nie stosuje się antybiotyków w RZS, gdyż są nieskuteczne.

Rehabilitacja przy reumatoidalnym zapaleniu stawów

Rehabilitacja pacjenta z RZS jest działaniem wielokierunkowym i powinna być stosowana w każdym okresie choroby. Jest nieoceniona we wspomaganiu farmakoterapii. Zasadą właściwego leczenia usprawniającego jest działanie:

przeciwbólowe i przeciwzapalne;

rozluźniające;

poprawiające ukrwienie tkanek;

wzmacniające struktury wokół stawów;

odciążające stawy;

korekcyjne, które dotyczy powstałych zniekształceń stawów;

kontrolujące utrzymanie prawidłowej masy ciała.

Jakie zabiegi oferowane przez fizjoterapeutów mogą złagodzić przebieg RZS? Należą do nich m.in.:

elektroterapia,

termoterapia – leczenie ciepłem i/lub zimnem,

magnetoterapia,

laseroterapia,

wodolecznictwo,

różne rodzaje ćwiczeń: oporowe, w odciążeniu, bierno-czynne, rozluźniające, oddechowe,

masaż.

Na wybór powyższych zabiegów wpływa aktualny stan chorego. O tym, jaki zabieg będzie wykonywany powinien zawsze decydować wykwalifikowany fizjoterapeuta lub lekarz specjalizujący się w dziedzinie fizjoterapii.

Naturalne metody wspomagające leczenie RZS

Oprócz tradycyjnego, farmakologicznego leczenia RZS istnieje też kilka naturalnych sposobów wspomagających tę terapię.

Niestety nie ma konkretnej diety, która pomogłaby w walce z chorobą. Jednak jej zmiana może przyczynić się do zmniejszenia objawów RZS. Dieta powinna ułatwić choremu utrzymanie prawidłowej masy ciała – ważne, żeby nie było otyłości, ani niedożywienia. Dieta powinna być zbilansowana i opierać się przede wszystkim na:

produktach bogatych w białko;

produktach będących źródłem błonnika pokarmowego;

nienasyconych kwasach omega-3;

produktach bogatych w witaminę D;

Czego należy unikać?

produktów wysokoprzetworzonych – zwłaszcza tłuszczów trans;

produktów przepełnionych cukrem, konserwantami, aromatami i sztucznymi barwnikami;

alkoholu;

czerwonego mięsa.

Zioła stosowane w RZS mają za zadanie wspierać procesy regeneracji tkanki łącznej, działać przeciwreumatycznie, przeciwbólowo, przeciwzapalnie, antyoksydacyjnie i rozgrzewająco - należą do nich m.in.:

żywokost lekarski;

sarsaparilla;

boswelia (kadzidłowiec indyjski);

owoce dzikiej róży;

pokrzywa;

czarci pazur;

szałwia;

gorczyca;

kora dębu;

tzw. „zioła szwedzkie” (czyli mieszanka: korzenia piołunu, mirry, szafranu, senesu, kamfory, korzenia rabarbaru, kurkumy, manny, teriak, korzenia dziewięćsiłu, korzenia arcydzięgla).

Praktyki redukujące stres i ból – medytacja, aromaterapia, akupunktura, joga czy techniki relaksacyjne, mogą pomóc w poprawie ogólnego samopoczucia. Odpowiednio dobrane, codzienne ćwiczenia fizyczne są zbawienne dla każdego.

Należy podkreślić, że wyżej opisane domowe, naturalne sposoby powinny być stosowane jako uzupełnienie, a nie zamiennik terapii zaleconej przez lekarza specjalistę. Przed wprowadzeniem jakichkolwiek zmian w leczeniu, zawsze warto jest się skonsultować z lekarzem. Nie warto modyfikować terapii na własną rękę.

Rokowania i życie z RZS

Czy reumatoidalne zapalenie stawów jest w ogóle wyleczalne? Niestety, odpowiedź nie napawa optymizmem, ponieważ całkowite wyleczenie RZS nie jest możliwe. Nie są też znane sposoby, które mogłyby zapobiec wystąpieniu RZS. Warto jednak podkreślić, że odpowiednio wczesne wykrycie (szacunkowo pierwsze dwa lata choroby) i wdrożenie intensywnego leczenia pozwalają na osiągnięcie lepszej kondycji pacjenta.

Rokowania nieleczonego RZS są bardzo niekorzystne. Choroba stopniowo prowadzi do:

ograniczenia ruchomości stawów;

inwalidztwa;

niewydolności innych narządów wewnętrznych;

ostatecznie do przedwczesnej śmierci pacjenta.

Osoby cierpiące z powodu RZS żyją około 7 lat krócej w stosunku do populacji ogólnej, głównie z powodu częstszego występowania chorób układu sercowo-naczyniowego (zwłaszcza miażdżycy).

Bibliografia: