Choroba zwyrodnieniowa stawów – jak leczyć i zapobiegać?

Jolanta Woźniak

Zwyrodnienie stawów jest główną przyczyną bólu stawów. Nieleczone obniża jakość życia chorego, sprawność i może doprowadzić do niepełnosprawności. Sprawdź, jak leczyć i zapobiegać.

Zmiany zwyrodnieniowe – czym są i skąd się biorą?

Choroba zwyrodnieniowa stawów (artroza), potocznie znana jako zmiany zwyrodnieniowe, to schorzenie układu ruchu charakteryzujące się uszkodzeniem tkanek budujących stawy. Jest to przewlekły proces prowadzący do szybkiego i przedwczesnego starzenia się struktur stawowych, co w dalszej perspektywie może skutkować niepełnosprawnością.

W czasie narastania procesu zapalnego wydzielana jest nadmierna ilość cytokin prozapalnych (białka, które inicjują stan zapalny) i enzymów proteolitycznych (struktury, które kontrolują syntezę, aktywację i degradacje białek). Ten charakterystyczny proces zapalny dotyka kilka elementów układu kostno-stawowego:

tkanki chrzęstne,

tkanki kostne,

torebkę stawową,

kaletki maziowe,

stykające się z nimi mięśnie i więzadła.

Artroza rozwija się głównie z powodu zaburzeń ilości i jakości chrząstki stawowej, która amortyzuje ruchy stawów. Oznacza to, że w tkance występują nieprawidłowości, zakłócające równowagę między wzrostem a niszczeniem, co sprzyja procesom degeneracyjnym. Takie zmiany prowadzą do zwiększonego tarcia powierzchni kostnych. Na początku są minimalne, ale systematycznie wywołują pęknięcia w mikrostrukturze. Z czasem staw traci elastyczność, a uszkodzenia powiększają się przy każdym ruchu, powodując przewlekły ból z okresami remisji i zaostrzeń.

Zmiany zwyrodnieniowe stawów obejmują następujące stawy:

biodrowy,

kolanowy,

dłoni i palców,

barkowy,

skokowy,

kręgosłupa.

W zależności od nasilenia objawów medycyna wyróżnia 4 stopnie artrozy.

Przy pierwszym stopniu pacjent odczuwa tylko słaby ból i nie zawsze badanie lekarskie potwierdza chorobę. Lekarz wyczuwa niewielkie zmiany w obrębie chorego stawu.

Drugi stopień daje już bardziej wyraźne objawy. Chory odczuwa większy ból, ale jest w stanie sobie z nim poradzić. Pojawia się złe samopoczucie i „chrupanie w kościach”. Dobrze jest rozpoznać chorobę już na tym etapie, aby wdrożyć odpowiednie leczenie.

W trzecim stopniu zwyrodnienia chory odczuwa już silny ból i pojawiają się widoczne deformacje stawów. W czasie badań widać, że chrząstka jest zdecydowanie cieńsza.

Czwarty stopień to poważne zmiany i deformacje, a dodatkowo widoczny jest brak szczeliny stawowej.

Jaka jest przyczyna zwyrodnienia stawów?

Przyczyny zwyrodnienia stawów mogą przyjąć dwie formy – pierwotną (idiopatyczną) i wtórną.

Przyczyny pierwotne to takie, których źródło trudno określić, a prawdopodobieństwo pojawienia się wzrasta wraz z wiekiem. Do takich zaliczamy:

uwarunkowania genetyczne;

niedostateczne ukrwienie stawów;

nieprawidłowy skład chemiczny mazi stawowej;

choroby współistniejące o podłożu hormonalnym lub metabolicznym, jak cukrzyca czy niedoczynność tarczycy;

płeć (choroba częściej dotyka kobiety, zwłaszcza po menopauzie);

wiek, czyli fizjologiczny proces starzenia (najwięcej osób choruje na zwyrodnienie stawów w wieku 75-79 lat); w ostatnich latach coraz częściej zwyrodnienie stawów pojawia się w młodym wieku i dotyka już osoby po 30 roku życia.

Przyczyny wtórne mają konkretne źródło, które dość łatwo określić. Odpowiednia kontrola stanu zdrowia i wykrycie takiej przyczyny może znacznie zmniejszyć ryzyko zachorowania. Do takich przyczyn zaliczamy:

otyłość lub nadwagę – im większa waga tym większe ryzyko choroby;

czynniki zawodowe – wykonywanie pracy w określonej pozycji przeciążającej stawy przez długie lata jest idealnym podłożem do rozwoju zwyrodnieniowego zapalenia stawów (np. podnoszenie ciężkich przedmiotów czy długotrwałe klęczenie),

osłabienie mięśni wokół stawu – brak regularnych ćwiczeń może doprowadzić do rozwoju choroby,

niektóre dyscypliny sportowe – uprawianie pewnych sportów, nie tylko wyczynowo doprowadza do częstych kontuzji i urazów, a to może skutkować zwyrodnieniami,

nieprawidłowości w budowie stawu – np. dysplazja wrodzona biodra czy problemy ze stawami po urazie. Takie zaburzenia można korygować różnymi sposobami (rehabilitacja, operacja czy ortezy).

Jakie są objawy zwyrodnienia stawów?

Do objawów zwyrodnieniowego zapalenia stawów zaliczamy:

bóle stawów (zwyrodnieniowe) o charakterze mechanicznym, pojawiające się podczas ruchu stawu i ustępujące w spoczynku;

zmniejszony zakres ruchomości w stawach, które stopniowo tracą pełny zakres ruchu;

sztywność stawową i trudności z poruszaniem, najczęściej rano (sztywność poranna) lub w ciągu dnia po momentach bezruchu (sztywność startowa);

bolesność i obrzęki wokół stawów;

słabszą siłę mięśni;

zgrubienia o charakterze guzkowatym wokół połączeń stawowych;

zniekształcenie obrysów stawu, często z ich poszerzeniem z uwagi na zmiany w ustawieniach osi stawu;

trzeszczenie i strzelanie w stawach podczas ruchu z powodu tarcia o siebie powierzchni stawowych.

W chorobie zwyrodnieniowej wyróżniamy okresy stabilizacji i zaostrzeń objawów. W czasie stabilizacji objawy pojawiają się tylko przy ruchu i mają stałe natężenie. W okresie zaostrzeń nasileniu ulegają dolegliwości bólowe i sztywność, które pojawiają się także w spoczynku i w porze nocnej.

Zwyrodnienie stawu biodrowego

Zwyrodnienie stawu biodrowego objawia się bólem w pachwinie, na początku łagodnym i tylko po wysiłku fizycznym. Z czasem ból w tych okolicach pojawia się już przy wykonywaniu każdej codziennej czynności, a w zaawansowanej chorobie nawet w nocy. Chory często utyka na nogę i odczuwa bezwład. Staw biodrowy jest największym. Ograniczenie jego ruchomości powoduje utrudnienia w wykonywaniu pełnego zakresu ruchu i jednocześnie pojawiają się problemy z chodzeniem, wstawaniem czy wchodzeniem po schodach.

Zwyrodnienie stawów rąk

Zwyrodnienie stawów rąk objawia się charakterystycznymi guzkami i nadżerkami, zlokalizowanymi na paliczkach. Chorzy uskarżają się na tępy i silny ból, który utrudniania wykonywanie dłońmi wielu czynności, szczególnie intensywnych (np. dźwiganie lub ciężka praca). Przy zwyrodnieniu dłoni pacjenci dość mocno odczuwają stopniowe ograniczanie sprawności manualnej. Bólom rąk towarzyszy poranna sztywność. Nieprzyjemne objawy są najbardziej odczuwalne w stawach międzypaliczkowych i w stawie u podstawy kciuka.

Zwyrodnienie stawu kolanowego

Jednym z objawów zwyrodnienie stawu kolanowego jest silny ból kolana, który znacznie ogranicza wydolność chodu. Pojawia się nie tylko w ruchu, ale także podczas spoczynku. Przy artrozie zlokalizowanej w tym stawie, w czasie wysiłku mogą pojawiać się obrzęki. Chory chodząc czuje się niestabilnie i często utyka na chorą kończynę. Zakres ruchu jest ograniczony, a dodatkowo dobrze widoczna jest zmiana osi stawu, czyli charakterystyczne wykrzywienie. Pacjenci odczuwają też trzeszczenie lub chrupanie w kolanie w trakcie chodzenia.

Zwyrodnienie stawów kręgosłupa

Najczęstszym objawem zwyrodnienia kręgosłupa są nieprzyjemne dolegliwości w obrębie górnych i dolnych kończyn, jak drętwienie, mrowienie i uczucie pieczenia. Pojawia się silny ból pleców i uczucie sztywności oraz odczucie „zgrzytania” w czasie ruchu kręgosłupa. Wiele objawów ma cechy zmian zapalnych w postaci miejscowych obrzęków, zaczerwienienia i uczucie ciepła na plecach. Chory odczuwa także ból przy dotyku (tzw. tkliwość palpacyjna). Dodatkowo pojawia się ogólne zmęczenie i osłabienie. W przypadku artrozy kręgosłupa w odcinku szyjnym (zwyrodnienie szyi) pacjenci uskarżają się także na bóle głowy i zawroty.

Jak się leczy zwyrodnienie stawów?

Leczenie zwyrodnienia stawów ma na celu powstrzymanie dalszej deformacji stawu i przywrócenie prawidłowego funkcjonowania. Cały proces przebiega na kilku płaszczyznach i głównie zależy od stopnia zaawansowania choroby.

Przy pierwszym stopniu artrozy podejmowane jest leczenie niefarmakologiczne i nieinwazyjne. Lekarze zalecają wtedy pozbycie się zbędnych kilogramów i utrzymywanie stałej masy ciała. Wprowadzane są także indywidualne ćwiczenia i motywowanie chorego do aktywności fizycznej i odciążania stawu.

Elementami leczenia zwyrodnienia stawów w postaci już bardziej zaawansowanej są:

farmakologia, czyli leki przeciwbólowe i przeciwzapalne,

fizjoterapia, czyli ćwiczenia, które łagodzą dolegliwości bólowe i ułatwiają zachowanie sprawności fizycznej,

rehabilitacja, dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta,

zabiegi operacyjne, jak artroskopia, endoprotezoplastyka.

Leki na zwyrodnienie stawów bez recepty i na receptę

Pierwszym zadaniem leków na zwyrodnienie stawów jest zwalczanie bólu. Często są to leki bez recepty, stosowane głównie przy małym lub umiarkowanym bólu, na przykład ibuprofen. Gdy choroba się zaostrza wymaga wprowadzenia niesteroidowych leków przeciwzapalnych, które zawierają substancje czynne działające silnie przeciwzapalnie, takie jak: naproksen, ketoprofen lub nimesulid. Z uwagi na ich silne działanie i ryzyko wystąpienia działań niepożądanych należy je stosować przez określony czas i zgodnie z zaleceniami lekarza.

Regenerację chrząstki stawowej wspomagają chondroprotektory, np. glukozamina czy chondroityna. Gdy te nie pomagają i choroba się zaostrza chorzy mogą przyjmować opioidy, które są już silnymi środkami przeciwbólowymi. Te leki przy zwyrodnieniu stawów dostępne są tylko na receptę, ponieważ mogą działać uzależniająco. Decyzje o ich stosowaniu podejmuje wyłącznie lekarz.

Zalecane są także produkty w formie żelu, maści lub sprayu i wtedy działają miejscowo. Należy pamiętać, aby lek aplikowany miejscowo zawierał inną substancję czynną niż preparat przyjmowany doustnie.

Skuteczną metodą leczenia farmakologicznego są także iniekcje, czyli zastrzyki z indywidualnie dobranymi substancjami, wstrzykiwanymi przez lekarza w określona okolice stawu. Przykładem są iniekcje z kwasem hialuronowym lub sterydami. Często zabiegi te wykonywane są pod kontrolą USG, aby zapewnić podanie leku w konkretne miejsce w stawie.

W walce z bolącymi stawami pomaga także borowina, a konkretnie okłady lub kąpiele borowinowe. To naturalna substancja, która zawiera kwasy huminowe, minerały, taniny i cenne mikroelementy. Taki skład łagodzi stany zapalne i zmniejsz sztywność kończyn. Podobne działanie mają sole lecznicze, które wspierają leczenie chorób układu ruchu.

Kiedy potrzebna jest operacja?

Leczenie operacyjne zwyrodnienia stawów jest konieczne, gdy dotychczasowe działania medyczne nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, a pacjent nie jest w stanie wykonywać codziennych czynności.

Do najważniejszych wskazań operacyjnych należą:

duże ograniczenia ruchowe,

silny i przewlekły ból,

wysoki stopień zaawansowania choroby,

zmiany degeneracyjne chrząstki stawowej,

brak efektów dotychczasowego leczenia.

W przypadku zmian zwyrodnieniowych najczęściej operowane są stawy kolanowe i biodrowe. Oto przykłady zabiegów operacyjnych:

artroskopia, która polega na wprowadzeniu do wnętrza stawu niewielkiej kamery i narzędzi przez drobne nacięcie;

osteotomia, która polega na przecięciu i wymodelowaniu uszkodzonego stawu;

mozaikoplastyka, która polega na pobraniu zdrowej chrząstki z fragmentem kości ze stawu nieobciążonego i wszczepienie jej w miejsce ubytku;

endoprotezoplastyka, która polega na całkowitej lub częściowej wymianie stawu na protezę.

Fizjoterapia, rehabilitacja i ćwiczenia

Rehabilitacja osób cierpiących na zwyrodnienie stawów jest integralnym elementem całego procesu leczenia. Rodzaj zabiegów na zwyrodnienie stawów uzależniony jest od stanu zdrowia pacjenta i stopnia utraty sprawności.

Lekarze często zlecają chorym zabiegi fizjoterapeutyczne, takie jak:

krioterapia – polega na działaniu niskich temperatur (nawet do -160°C) na określone stawy (krioterapia miejscowa) lub całe ciało (kriokomora); niska temperatura aktywuje procesy regeneracyjne, działa przeciwbólowo i przeciwgorączkowo;

elektroterapia - polega na działaniu prądu elektrycznego o określonej częstotliwości na poszczególne stawy; zabieg działa przeciwbólowo, poprawia ukrwienie i przyspiesza procesy regeneracyjne;

laseroterapia – polega na skierowaniu skupionej jednobarwnej wiązki światła na określone partie ciała, aby zmniejszyć dolegliwości bólowe i stany zapalne;

diatermia krótkofalowa – polega na nagrzewaniu tkanek przy wykorzystaniu drgań o zmiennej częstotliwości połączonych z falami o różnej długości;

ultradźwięki – masaż głowicą, która wytwarza fale ultradźwiękowe;

terapia manualna – zaliczamy do niej stretching, neuromobilizację czy masaże, wykonywane przez fizjoterapeutę.

Ważnym elementem leczenia artrozy stawu są ćwiczenia, które:

zwiększają zakres ruchomości stawów i zmniejszają sztywność;

pomagają zbudować masę mięśniową, aby chronić stawy;

poprawiają ogólną kondycję i sprawność.

Warto przeznaczyć każdego dnia 30 minut na aktywność fizyczną, jak spacery, jazda na rowerze, aerobik w wodzie czy pływanie. Pacjenci mogą także wykonywać ćwiczenia w domu przy zwyrodnieniu stawów. Należy wybierać takie, które sprzyjają rozciąganiu, nie wywołują bólu i wspierają zakres ruchu w stawach.

Zwyrodnienie stawów – jak mu zapobiegać?

Aktywność fizyczna wzmacnia mięśnie i stawy oraz zapobiega ich zesztywnieniu. Pamiętajmy, aby wybierać sporty, które nie obciążają stawów (joga, jazda na rowerze czy pływanie). Osoby, które mają początki choroby powinny ćwiczyć tak, aby wzmacniać określone grupy mięśni.

Nie wolno zapominać o zasadzie równomiernego obciążenia, czyli rozkładania ciężarów (np. zakupów) równo na dwie ręce. Lepiej nie podnosić ciężkich przedmiotów (np. mebli), zdecydowanie lepiej je przesuwać. Warto unikać długotrwałego siedzenia lub stania w tej samej pozycji, dlatego też należy robić krótkie przerwy.

Ogromne znaczenie ma utrzymanie stałej wagi, ponieważ każdy dodatkowy kilogram obciąża stawy i niszczy chrząstkę stawową. Zdrowa dieta dodatkowo wspiera stawy. Warto spożywać produkty bogate w antyoksydanty, witaminy, kwasy omega 3 i minerały. Do takich należą warzywa i owoce, chudy drób, tłuste ryby (łosoś, śledź lub makrela), nasiona roślin strączkowych, nabiał, oliwa, orzechy włoskie i przyprawy o działaniu przeciwzapalnym, jak kurkuma czy bazylia. Często zalecanym modelem odżywiania przy zwyrodnieniu stawów jest dieta śródziemnomorska.

Bibliografia:

J. Kłossowska, A. Zalewska, A. W. Przystupa i inni „Choroba zwyrodnieniowa stawów – etiopatogeneza i leczenie”, „Medical & Health Sciences Rewiev” 2016, t. 2, nr 2, s. 47–50;

W. Romanowski, A. Zdanowska, M. Romanowski „Choroba zwyrodnieniowa stawów – aktualne standardy leczenia”, „Rheumatology Forum” 2016, t. 2, nr 2, s. 52–57;

P. Leszczyński, K. Pawlak-Buś „Choroba zwyrodnieniowa stawów – epidemia XXI wieku”, Farmacja Współczesna, 2008, nr 2, s. 79;

A. Jasik, M. Tałałaj „Otyłość a choroba zwyrodnieniowa stawów”, Postępy Nauk Medycznych”, 2013, t. 26, nr 5B, s. 14;

M. Jastrzębiec-Święcicka, M. Cybulski, Z. Dzięcioł-Anikiej, E. Krajewska-Kułak „Ocena stanu funkcjonalnego pacjentów z rozpoznaną chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego”, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne”, 2017, t. 26, nr 1, s. 63.