Niewydolność serca: objawy, przyczyny i leczenie

Justyna Dystrych

Styczeń 04, 2025

Na podstawie analizy danych z lat 2009-2018 Ministerstwo Zdrowia podało alarmujące informacje: ponad 1,2 mln Polaków cierpi na niewydolność serca, a rocznie z tego powodu umiera 140 tys. osób (Bartolik i wsp., 2018). Co gorsza, w najbliższych latach specjaliści spodziewają się wzrostu zachorowalności o 11% (Szewczyk, 2023). To ogromne wyzwanie dla systemu opieki zdrowotnej, dlatego tak ważna jest wczesna wykrywalność i profilaktyka. Co warto wiedzieć o niewydolności serca? Czytaj dalej!

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w parku, trzymającego się za klatkę piersiową w okolicach serca. Scena obrazuje jeden z typowych objawów niewydolności serca, jakim jest ból lub dyskomfort w klatce piersiowej.

Co to jest niewydolność serca?

Niewydolność serca to stan, w którym mięsień nie jest zdolny do pompowania ilości krwi wystarczającej do zaopatrzenia tkanek i narządów w tlen i składniki odżywcze, a także usunięcia z nich metabolitów komórkowych. W konsekwencji organy wewnętrzne stają się niedotlenione i niedożywione albo zalega w nich za dużo krwi. Można wyróżnić następujące rodzaje niewydolności serca:

Ostra – objawy pojawiają się nagle i szybko narastają,

Przewlekła – objawy utrzymują się co najmniej od miesiąca. Może być stabilna, pogarszająca się lub niewyrównana (zdekompensowana),

Zastoinowa – ostra lub przewlekła niewydolność, której towarzyszą objawy przewodnienia wywołane zastojem krwi w organizmie.

W zależności od tego, która komora odpowiada za dolegliwości, mówimy o niewydolności prawokomorowej, lewokomorowej lub obukomorowej.

Prawokomorowa niewydolność serca

Do prawego przedsionka, a następnie prawej komory serca spływa pozbawiona tlenu krew z całego organizmu. Potem trafia do tętnic płucnych i płuc, w których zachodzi wymiana gazowa – krew oddaje dwutlenek węgla, a pobiera tlen. Z tego powodu niewydolność prawej komory serca (lub „prawego” serca) to stan, w którym dominują objawy ze strony tzw. krążenia małego (płucnego). Upośledzenie funkcji prawej komory prowadzi do wzrostu ciśnienia żylnego oraz zastojów w wątrobie, obrzęków obwodowych, wodobrzusza, przesięków do worka osierdziowego i jam opłucnych oraz zmniejszenia pojemności wyrzutowej serca.

Niewydolność serca lewokomorowa

Natleniona krew z płuc spływa żyłami do lewego przedsionka, a potem lewej komory serca. Stamtąd trafia do aorty (tętnicy głównej), tętnic i coraz mniejszych naczyń aż do kapilar (naczyń włosowatych) oplatających narządy. Przez bardzo cienkie ścianki włośniczek tlen i składniki odżywcze przenikają do tkanek, a dwutlenek węgla i metabolity – do krwi. Krew zmienia kolor z jasnoczerwonego na wiśniowy i wraca do prawego przedsionka. Niewydolność lewej komory serca (lub „lewego” serca) objawia się problemami z tzw. krążeniem dużym, czyli systemowym, a dokładnie – z perfuzją tkanek (przepływem krwi przez włośniczki). A ponieważ krew z płuc nie jest efektywnie tłoczona do aorty, dochodzi do obrzęków płuc.

Niewydolność serca: przyczyny

Przyczyną niewydolności serca zazwyczaj są choroby układu sercowo-naczyniowego. Do najczęstszych należą:

Choroba niedokrwienna serca (np. przebyty zawał serca),

Nadciśnienie tętnicze, zwłaszcza źle leczone i źle kontrolowane,

Wady zastawkowe serca,

Kardiomiopatie (np. w lewokomorowej niewydolności serca przyczyną często jest kardiomiopatia przerostowa, HCM, a prawokomorowej – arytmogenna, ARVC),

Zapalenie mięśnia sercowego,

Zaciskające zapalenie osierdzia.

Do niewydolności serca mogą też prowadzić schorzenia niezwiązane bezpośrednio z układem krążenia, jak np.:

Cukrzyca,

Przewlekłe choroby płuc (np. POChP, astma),

Ciężka niedokrwistość,

Marskość wątroby,

Nadczynność tarczycy,

Jatrogenne uszkodzenia mięśnia sercowego (m.in. leki, radioterapia guzów śródpiersia).

Kobieta siedząca na kanapie trzymająca się za klatkę piersiową.

Niewydolność serca: objawy

Lewo- i prawokomorowa niewydolność serca różnią się mechanizmem powstawania i objawami (zostaną omówione dalej), można jednak wymienić kilka wspólnych symptomów:

Osłabienie i zmęczenie,

Nietolerancja wysiłku,

Kołatanie serca,

Duszności,

Zaburzenia rytmu serca,

Zawroty głowy i omdlenia,

Utrata apetytu i nudności,

Zaburzenia psychiczne (lęk, depresja, trudności z koncentracją i pamięcią, splątanie – szczególnie u seniorów).

Nasilenie objawów zależy od dominującej niewydolności (pozwala to na różnicowanie typu schorzenia), choć może dochodzić do ich kumulacji, zwłaszcza w zaawansowanym stadium choroby lub niewydolności zastoinowej.

Prawokomorowa niewydolność serca: objawy

Typowym objawem niewydolności prawokomorowej są obrzęki obwodowe (zdarzają się również przy zaawansowanej niewydolności lewokomorowej, jeśli wpływa na funkcje prawej komory). Najczęściej pojawiają się symetrycznie i dotyczą kończyn dolnych (obrzęki wokół kostek u nóg). Może dojść również do:

Obrzęków brzucha (wodobrzusza),

Powiększenia wątroby,

Przepełnienia żył szyjnych.

Lewokomorowa niewydolność serca: objawy

W lewokomorowej niewydolności serca objawy można podzielić na wynikające z:

Zastoju płucnego: duszność (najpierw wysiłkowa, potem spoczynkowa), orthopnoë (nasilenie duszności w pozycji leżącej, które zmusza chorego do spania na siedząco), napadowa duszność nocna, kaszel (suchy, a w okresach zaostrzenia z odkrztuszaniem różowo podbarwionej wydzieliny),

Niedostatecznej perfuzji tkanek: bladość, zimne kończyny, zmęczenie, osłabienie, nietolerancja wysiłku.

Próbki krwi w probówkach na tle wyników badań laboratoryjnych.

Jak rozpoznać niewydolność serca?

Z objawami niewydolności należy zgłosić się do lekarza POZ (jeśli jednak pojawią się nagle lub gwałtownie się pogłębiają, trzeba wezwać pogotowie ratunkowe!). Na początku lekarz przeprowadza wywiad z pacjentem, żeby ustalić prawdopodobieństwo niewydolności serca (np. występowanie choroby wieńcowej, nadciśnienia itd.) oraz zbada chorego pod kątem objawów przedmiotowych. Do podstawowych metod diagnostycznych należy także EKG.

Jakie są zalecane badania na niewydolność serca?

Badania krwi – stężenie peptydów natriuretycznych (zwiększony poziom wymaga weryfikacji w badaniu echokardiograficznym, normalny zazwyczaj wyklucza poważne dysfunkcje serca).

Echo serca – czyli badanie echokardiograficzne, które pozwala na ocenę objętości jam serca, funkcjonowania zastawek, czynności skurczowej i rozkurczowej, grubości ścian, występowania nadciśnienia płucnego itp.

Dodatkowe badania – jeśli chory wymaga pogłębionej diagnostyki, lekarz może zlecić koronografię, scyntygrafię, tomografię komputerową, rezonans magnetyczny, próbę wysiłkową, biopsję serca, cewnikowanie prawego serca. Do oceny stopnia niewydolności służy czterostopniowa skala NYHA.

Niewydolność serca: leczenie

Jak leczyć niewydolność serca? Terapia jest złożona i obejmuje wiele metod.

Farmakoterapia obejmuje leczenie skojarzone za pomocą inhibitorów konwertazy angiotensyny (ACEI), β-blokerów i antagonistów aldosteronu. To specjalistyczne preparaty na układ krążenia i serce, które należy przyjmować pod kontrolą lekarza. U pacjentów z objawami przewodnienia stosuje się też leki moczopędne. Farmakoterapia zmniejsza umieralność i liczbę hospitalizacji oraz poprawia jakość życia chorych.

Zmiana stylu życia wymaga od osoby z niewydolnością serca ograniczenia podaży sodu (soli, 2-3 g) i płynów (1,5-2 l na dobę), regularnej aktywności fizycznej, odstawienia alkoholu (czasem całkowicie) i papierosów, unikania niektórych leków (zwłaszcza dostępnych bez recepty NLPZ), szczepień ochronnych przeciw grypie i pneumokokom i regularnej kontroli masy ciała (szybkie zwiększenie może świadczyć o zatrzymaniu wody w organizmie).

Zabiegi inwazyjne obejmują terapię resynchronizacyjną (CRT – wszczepienie elektrod do serca), zastosowanie kardiowertera-defibrylatora (ICD) oraz przyczynowe, operacyjne leczenie niewydolności (np. anatomicznych wad serca i zastawek, różne techniki rewaskularyzacji).

Skrajną metodą leczenia jest przeszczep serca. Wykonuje się go u osób o ogólnie dobrym stanie zdrowia, choć często hospitalizowanych z powodu niewydolności serca oraz z IV klasą NYHA.

Niewydolność serca: rokowania

Długość życia z niewydolności serca zależy od wielu czynników. Pacjenci z 3 i 4 klasą NYHA mają gorsze rokowania, a z 2 muszą wprowadzić tylko niewielkie ograniczenia. Wiele zależy też od ogólnego stanu zdrowia, skuteczności farmakoterapii, prowadzonego stylu życia itd. Roczna śmiertelność wynosi ok. 10-15% (Knap, 2018).

Jakie są powikłania niewydolności serca?

Powikłania niewydolności serca mogą dotyczyć każdego narządu i układu. Najczęściej obejmują:

Zakrzepy i zatory (prowadzące np. do udaru mózgu, zatorowości płucnej),

Zaburzenia rytmu serca (np. migotanie przedsionków),

Nadciśnienie płucne,

Niewydolność nerek,

Powiększenie i uszkodzenie wątroby,

Nagłe zatrzymanie krążenia,

Gwałtowne pogłębienie objawów wymagające hospitalizacji.

Pacjenci z niewydolnością serca doświadczają też problemów psychicznych (np. depresji) związanych z przewlekłym zmęczeniem, lękiem przed śmiercią czy różnymi ograniczeniami. Ważne jest więc kompleksowe podejście do pacjenta i wielotorowe działanie.

Niewydolność serca: podsumowanie

Niewydolność serca to zaburzenie, które bardzo niekorzystnie wpływa na cały organizm i znacząco pogarsza jakość życia. Ponieważ ma charakter postępujący, bardzo ważne jest jak najszybsze rozpoznanie i wdrożenie leczenia, a najlepiej – zapobieganie chorobie (o ile to możliwe).

Źródła:

Bartolik K., Waś D., Nowosielski P., Analizy problemów zdrowotnych. Niewydolność serca, 2018. https://analizy.mz.gov.pl/app_direct/niewydolnoscserca/. [dostęp: 18.12.2024].

Szewczyk K., Alarmujące dane: Już ponad milion Polaków cierpi na NIEWYDOLNOŚĆ SERCA, 2023. https://zdrowie.dziennik.pl/aktualnosci/artykuly/9295136,na-niewydolnosc-serca-choruje-milion-polakow-leczenie-kardiologiczne.html. [dostęp: 18.12.2024].

Knap K., Niewydolność serca, 2018. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-ukladu-krazenia/choroby/191351,niewydolnosc-serca. [dostęp: 18.12.2024].

Boboryk D., Układ krążenia – cykl pracy i budowa serca, 2022. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-ukladu-krazenia/choroby/165491,fizjologia-serca. [dostęp: 18.12.2024].

Kurzyńska E., Niewydolność lewokomorowa: wdrożenie właściwej terapii wymaga wielokierunkowej oceny pacjenta, 2018. https://pulsmedycyny.pl/medycyna/kardiologia/niewydolnosc-lewokomorowa-wdrozenie-wlasciwej-terapii-wymaga-wielokierunkowej-oceny-pacjenta/. [dostęp: 18.12.2024].

Biernacka K., Wodniecki J., Wiktoria Leśniak W., Kardiomiopatie, 2024. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.16. . [dostęp: 18.12.2024].

Zielińska M., Drożdż J., Wprowadzenie do niewydolności serca. https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/946,wprowadzenie-do-niewydolnosci-serca#Epidemiologia. [dostęp: 18.12.2024].