Otyłość u dzieci: przyczyny, skutki, leczenie i profilaktyka

Kluczową rolę w zapobieganiu otyłości u dzieci odgrywają ich opiekunowie. To przykład, który dają pociechom i wpajane od wczesnych lat nawyki żywieniowe decydują o kondycji zdrowotnej i sylwetce dziecka w późniejszych latach. Na co więc uważać?

Otyłość u dzieci: niepokojące statystyki

Kwestia nadwagi i otyłości u dzieci już dawno przestała być powodem do żartów. Sprawa jest poważna. Według danych z Projektu „Olaf” 2007-2010, na które powołuje się Główny Urząd Statystyczny, w Polsce już w tamtych latach problem ten dotyczył około 22% uczniów i 18% uczennic szkół podstawowych, 15% gimnazjalistów i 12% gimnazjalistek oraz 17% chłopców i 10% dziewcząt w szkołach ponadgimnazjalnych. Jest się zatem czym niepokoić.

Rodzaje otyłości u dzieci

Rozpoznanie i leczenie otyłości u dzieci przebiega nieco inaczej niż u dorosłych, w przypadku których otyłość dzieli się zarówno ze względu na przyczynę, jak i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej. To podziały, które mają znaczenie diagnostyczne i prognostyczne – pomagają ocenić ryzyko chorób metabolicznych i sercowo-naczyniowych. U dzieci i młodzieży specjaliści mówią o stopniach otyłości na podstawie percentyli BMI, czyli wskaźnika masy ciała (BMI) przeliczonego na siatki centylowe dla wieku i płci.

Otyłość u dzieci: BMI i centyle

Kiedy dziecko jest otyłe? Przy stawianiu rozpoznania nie patrzy się na same liczby BMI (jak u dorosłych), tylko na to, który centyl BMI dziecko osiąga w porównaniu z rówieśnikami tej samej płci:

• Nadwaga u dzieci – BMI > 85. centyla i ≤ 95. centyla,
• Otyłość – BMI > 95. centyla,
• Otyłość olbrzymia (znaczna) – BMI > 99. centyla.

Jeśli więc 10-letni chłopiec ma BMI powyżej 95. centyla, oznacza to, że jego BMI jest wyższe niż u 95% rówieśników, czyli mieści się w przedziale otyłości.

Przyczyny otyłości u dzieci i młodzieży

Przyczyny otyłości u dzieci można podzielić na:

• Pierwotne (proste) – związane ze stylem życia, są one najczęstsze,
• Wtórne – wynikające z różnych chorób (np. endokrynologicznych, genetycznych, neurologicznych), dużo rzadsze.

Pierwsze zagrożenie: zwlekanie z wprowadzeniem pokarmów stałych

Niestety, w znacznej części winę za nadwagę u najmłodszych ponoszą rodzice i opiekunowie. To oni wykształcają w swoich pociechach nieprawidłowe nawyki żywieniowe, które mogą im towarzyszyć przez całe życie.

Wszystko jest w miarę dobrze, kiedy dziecko jest jeszcze karmione piersią. Problemy zaczynają się przy przechodzeniu na karmienie sztuczne. Często zdarza się, że rodzice opóźniają wprowadzenie stałych pokarmów do diety i przedłużają karmienie butelką. Tym samym dziecko nie wykształca we właściwym czasie umiejętności żucia. A jest ona pierwszym i niezbędnym elementem trawienia, którego prawidłowy przebieg ma wpływ na zdrowie organizmu.

Wykształcenie nieodpowiednich nawyków żywieniowych

Kiedy dziecko spożywa już pokarmy stałe, rodzice bardzo często podsuwają mu słodycze, chipsy, paluszki. Z racjonalnego punktu widzenia jest to kompletnie bez sensu. Młody człowiek, który nie ma jeszcze ukształtowanych preferencji odnośnie jedzenia, ma niepowtarzalną szansę, by ugruntować w sobie nawyk zdrowego odżywiania. Nie będzie miał ochoty na przetworzoną żywność, pełną konserwantów i barwników, jeśli nie będzie jej miał na co dzień w zasięgu ręki i wzroku. Jednakże rodzice (najczęściej z wygody) proponują mu te same przekąski, które oni jedzą.

I w tym jest sęk: opiekun, który sam żywi się byle czym, byle jak i byle kiedy, nigdy nie wpoi dziecku zasad zdrowego odżywiania. To jest niemożliwe. Wyrządzając krzywdę sobie, wyrządza ją również dziecku. Zaprzepaszcza jego niepowtarzalną szansę.

Częstym błędem jest również nagradzanie dzieci słodyczami czy wizytą w McDonaldzie. Uczymy w ten sposób, że niezdrowe jedzenie jest czymś lepszym, na co trzeba sobie zasłużyć. Deklasujemy tym samym wartościowe produkty, które stają się nieciekawe i niewarte uwagi. A nikt przecież nie chce jeść takich posiłków. W myśl takiego postępowania pojawia się przekonanie, że jeśli możemy wcinać słodycze i stołować się w fast foodzie, to znaczy, że jesteśmy lepsi.

Objawy otyłości u dzieci: jak rozpoznać?

Jeśli rodzice lub opiekunowie podejrzewają, że ich dziecko jest otyłe, mogą skorzystać z kalkulatora wagi dziecka. Warto jednak podkreślić, że to narzędzie nie „powie”, ile powinien ważyć np. 5- czy 10-latek, ale pozwoli stwierdzić, czy jego waga mieści się w normie (np. dziecko ma wagę w 50. centylu, czyli idealnie w środku normy). No właśnie, co zrobić, jeśli się nie mieści? Do jakiego lekarza z otyłym dzieckiem warto się wybrać?

Najlepiej zacząć od pediatry, który oceni BMI i siatki centylowe, sprawdzi, czy otyłość ma charakter pierwotny, czy wtórny, zleci podstawowe testy i w razie potrzeby skieruje do odpowiednich specjalistów:

• Dietetyka dziecięcego, który pomoże zmienić nawyki żywieniowe całej rodziny,
• Endokrynologa dziecięcego, jeśli podejrzewa się podłoże hormonalne (np. niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, choroby przysadki),
• Psychologa dziecięcego – gdy otyłości towarzyszą problemy z samooceną, objadanie się emocjonalne lub zaburzenia odżywiania albo problem wynika z relacji rodzinnych.

Jakie badania zrobić, gdy dziecko jest otyłe? W zależności od podejrzewanej przyczyny pediatra prawdopodobnie zleci:

• Podstawowe badania laboratoryjne (np. morfologia, OB, CRP, glukoza na czczo, insulina na czczo i wskaźnik HOMA-IR, lipidogram, próby wątrobowe),
• Oznaczenie stężenia hormonów (np. TSH, fT3, fT4, kortyzol, FSH, LH, estradiol, testosteron),
• Badanie ogólne moczu,
• USG jamy brzusznej.

Leczenie otyłości u dzieci i młodzieży

Podobnie jak w przypadku otyłości w życiu dorosłym, również u dzieci i młodzieży leczenie wymaga kompleksowego podejścia, wytrwałości i współpracy całej rodziny.

Czy istnieją leki na otyłość u dzieci?

Leczenie farmakologiczne otyłości u dzieci stosuje się wtedy, gdy chodzi o otyłość wtórną (hormonalną czy genetyczną). Jeśli chodzi o otyłość pierwotną, leki wprowadza się tylko w wyjątkowych przypadkach:

• Otyłość ma ciężki przebieg (np. BMI > 99. centyla),
• Występują poważne powikłania metaboliczne (np. cukrzyca typu 2, ciężka insulinooporność, NT),
• Zmiana stylu życia nie przynosi efektów.

Farmakoterapia odbywa się pod ścisłych nadzorem specjalisty. W Polsce nie ma tak naprawdę wielu opcji, a lek zarejestrowany do leczenia otyłości u młodszych pacjentów (od 12. roku życia) to liraglutyd.

Dieta przy otyłości u dzieci

W diecie należy przede wszystkim trzymać się zasad zdrowego odżywiania. Konieczne jest włożenie odrobiny serca i kreatywności w przygotowywanie posiłków. Powinny być one kolorowe za sprawą świeżych, gotowanych lub pieczonych warzyw, aromatyczne dzięki ziołom i przyprawom oraz dające uczucie sytości dzięki chudemu mięsu i gruboziarnistym kaszom, brązowemu ryżowi czy ziemniakom. Niech będą one zróżnicowane i zachęcające do jedzenia. Nuda na talerzu, ogrom tłuszczu i smażonego tłustego mięsa nie wróży nic dobrego.

Przykład idzie od rodziców: aktywność fizyczna, najlepiej wspólna

Oprócz prawidłowego odżywiania niezbędna jest również aktywność fizyczna. Jakie ćwiczenia dla otyłego dziecka? Cóż, tutaj kolejny raz przykład idzie z góry. Opiekunowie muszą zrozumieć, że walka z dziecięcą otyłością to nie kwestia ćwiczeń dla dziecka, ale dla wszystkich. Jeśli rodzina za każdym razem wolny czas spędza, siedząc na kanapie przed telewizorem z miską chipsów pod ręką, nie ma co się dziwić, że pojawiają się dodatkowe kilogramy. Również u dzieci. Jaki sport wybrać dla dziecka? Przede wszystkim taki, który lubi. Zachęcajmy je do wspólnej aktywności – rolek, roweru czy pływania. Ruch jest największym sprzymierzeńcem w walce o zdrowy rozwój dziecka.

Skutki otyłości u dzieci

Czym grozi otyłość u dzieci? Dodatkowe kilogramy to nie tylko kwestia wyglądu – to poważny problem zdrowotny, który może prowadzić do licznych powikłań już w wieku szkolnym. Dolegliwości i choroby spowodowane otyłością u dzieci to m.in.:

• Cukrzyca typu 2,
• Nadciśnienie tętnicze,
• Niealkoholowe stłuszczenie wątroby,
• Dyslipidemia (zaburzenia lipidowe),
• Zespół metaboliczny,
• Zaburzenia hormonalne (np. insulinooporność, PCOS),
• Choroby układu kostno-stawowego (np. bóle stawów, płaskostopie, ograniczona sprawność fizyczna),
• Przyspieszone dojrzewanie lub jego zaburzenia,
• Zaburzenia psychiczne i emocjonalne (obniżona samooceną, depresja i inne problemy emocjonalne).

Jak dorośli mogą zapobiec otyłości dzieci?

Skuteczne zapobieganie nadwadze i otyłości u dzieci oznacza rewolucję nie tylko w żywieniu dorosłych, ale także całym ich życiu – czyli również podejściu do aktywności i wspólnej rozrywki. Rodzicom nie uda się „odchudzić” dzieci, jeśli sami zostaną na kanapie ze smartfonem w jednej ręce, a śmieciowymi przekąskami w drugiej. Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży zaczyna się już w okresie niemowlęcym.

Otyłość u dzieci: podsumowanie

Czy dziecko wyrośnie z otyłości? Nie. Pamiętajmy, że największym wzorem dla dzieci są ich rodzice. To od dorosłych w dużej mierze zależy, jak będzie rozwijało się kolejne pokolenie. Nie wolno zapominać, że za właściwą masą ciała idą w ślad samoocena, miejsce w grupie rówieśniczej i samopoczucie psychiczne. Konsekwencje otyłości mogą być zatem dużo poważniejsze niż się początkowo wydaje. A usprawiedliwienia typu: „On jest jeszcze mały, wyciągnie się!”, „Musi jeść, bo rośnie”, „Wujek Zenek też taki był, a teraz patrzcie, jaki chudzielec” lepiej włożyć między bajki.