Depresja jesienna i zimowa – jakie są objawy i jak leczyć?

Jolanta Woźniak

Depresja sezonowa została po raz pierwszy opisana w latach 80-tych XX wieku przez Normana E. Rosenthala. Badał on problem cyklicznych zmian w obniżeniu nastroju w określonych porach roku, szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Przeczytaj, jak rozpoznać depresję sezonową i jak ją leczyć.

Czym jest depresja sezonowa i czy jest chorobą?

Depresja sezonowa, nazywana skrótowo SAD, czyli seasonal affective disorder to rodzaj afektywnego zaburzenia depresyjnego, który jest określany, jako swoisty epizod depresyjny. Występuje cyklicznie, a jego przebieg ma charakter sezonowo-nawrotowy. Oznacza to, iż pojawia się późną jesienią i znika wczesną wiosną. Osoby zmagające się z sezonową depresją najczęściej odczuwają pogorszenie nastroju w okresie jesienno-zimowym. Uczucie smutku i żalu trwa kilka miesięcy (do końca zimy). Po tym czasie pojawia się okres remisji, czyli brak negatywnych objawów i złego samopoczucia, a pacjent zaczyna normalnie funkcjonować. W niektórych przypadkach objawy choroby można zaobserwować wiosną i latem (depresja letnia lub wiosenna), ale w tych okresach depresja sezonowa pojawia się zdecydowanie rzadziej.

Sezonowość nie jest jedyną cechą tej depresji. Charakterystyczne jest pojawianie się objawów codziennie lub prawie codziennie przez minimum 2 tygodnie i ich cykliczność, czyli występowanie takich epizodów depresyjnych przez 2 lata z rzędu w okresie jesienno-zimowym.

W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 depresja sezonowa nie figuruje, jako odrębna jednostka chorobowa (nie ma odrębnego kodu), ale zaliczana jest do nawracających zaburzeń depresyjnych, którym przypisano kod F33.9 i w ramach tych zaburzeń jest diagnozowana. Od 1 stycznia 2022 r. obowiązuje nowa klasyfikacja chorób ICD-11, która wprowadza zmiany w systemie kodowania. Nowa formuła przewiduje cztery znaki (dotychczas obowiązywały trzy), a ich głównym zadaniem jest łatwiejsze wyszukiwanie chorób. ICD-11 opisuje nie tylko choroby, ale zdrowie w szerokim aspekcie i okoliczności, które na nie wpływają. W nowym systemie pojawiają się także nowe pozycje. W tej klasyfikacji zaburzeniom nastroju przypisane są kody od 6A60 do 6A8Z.

Sezonowe zaburzenia afektywne częściej pojawiają się u kobiet niż u mężczyzn (70–80 proc. chorujących to właśnie kobiety). Zwykle na depresję sezonową cierpią młode panie w wieku 20–30 lat. Osoby młode są bardziej narażone na tego typu zaburzenia i pierwsze epizody choroby ujawniają się już pomiędzy 20–30 rokiem życia. Nasilenie objawów choroby zwiększa się z wiekiem, ale u osób po 55 roku życia depresja sezonowa praktycznie już nie występuje. Jest także bardzo rzadko diagnozowana u dzieci.

Jakie są przyczyny choroby afektywnej sezonowej (SAD)?

Do głównych przyczyn choroby afektywnej sezonowej zaliczamy zmniejszoną ekspozycję na światło słoneczne, która utrudnia prawidłowe funkcjonowanie podwzgórza. Światło pobudza pracę układu mózgu, który jest odpowiedzialny także za nastrój człowieka. W czasie zimy i jesieni niedobór światła słonecznego zakłóca prawidłowy proces wydzielania hormonów, a niedobór serotoniny i noradrenaliny wpływa na obniżenie nastroju. Obniżony poziom serotoniny może prowadzić do pogorszenia nastroju, napadów agresji czy rozdrażnienia.

Niedostateczna ilość światła słonecznego zakłóca normalny tryb snu, czuwania oraz zegar biologiczny, który reguluje zachowanie człowieka.

Jedną z przyczyn choroby jest zwiększona produkcja melatoniny, czyli hormonu snu, wydzielanego głównie w ciemności. Dłuższy czas ciemności w czasie doby powoduje jej produkcję w nadmiarze, co wywołuje spadek sił witalnych, nadmierną senność lub chroniczne zmęczenie,

Czynnikiem ryzyka są epizody depresyjne lub występowanie zaburzeń afektywnych w przeszłości. Osoby zmagające się z tymi zaburzeniami mają większe skłonności do depresji sezonowej.

Wśród pozostałych przyczyn należy wymienić:

niedobór witaminy D w organizmie,

neuroatypowość, czyli odstępstwa od norm, które dotyczą funkcjonowania mózgu. Do takich zaliczamy autyzm, ADHD, zespół Aspergera czy zaburzenia integracji sensorycznej – te schorzenia zwiększają ryzyko SAD,

mocno traumatyczne wydarzenia, które dotknęły daną osobę w okresie jesienno-zimowym i zwiększyły jej podatność na stres i smutek w tym konkretnym czasie,

uwarunkowania genetyczne, a konkretnie mutacja w genie melanopsyny, czyli foto barwnika charakterystycznego dla komórek wrażliwych na światło,

indywidualna wrażliwość danej osoby na brak światła słonecznego zimą i jesienią.

Objawy SAD – w jakiej porze roku?

Choroba afektywna sezonowa może dotyczyć różnych pór roku. Najczęściej pojawia się wraz z przyjściem jesieni, dlatego też potocznie nazywana jest jesienną depresją. Trwa wtedy do końca zimy.

Niekiedy depresja sezonowa pojawia się dopiero późną jesienią albo na początku zimy. Wtedy określana jest, jako depresja zimowa, która ustępuje wiosną.

Niektóre osoby cierpią na depresję wiosenną, która pojawia się wraz z początkiem wiosny. Takie przesilenie wiosenne zaczyna się już w marcu i trwa do końca kwietnia. To miesiące częstych zmian atmosferycznych i pogodowych, co silnie wpływa na samopoczucie. Organizm modyfikuje ilość wydzielanych hormonów, a to często prowadzi do rozdrażnienia, braku energii, nadmiernej senności i zmęczenia.

Depresja letnia rozpoczyna się późną wiosną lub na początku lata i zdarza się zdecydowanie rzadziej. Krótsze noce latem niektórym osobom nie zapewniają dostatecznej ilości snu. Jakość snu także ulega pogorszeniu, ponieważ wysokie temperatury nie sprzyjają zdrowemu odpoczynkowi w nocy. Często pojawiają się w tym okresie dodatkowe czynniki stresogenne i zakłócenie rutyny codzienności z powodu wakacji. Ten rodzaj depresji trwa do końca lata i ustępuje wraz z nadejściem jesieni.

Objawy depresji sezonowej.

Sygnały o depresji sezonowej są bardzo podobne do tych, które pojawiają się w normalnym przebiegu klasycznej depresji. Charakterystyczne dla typu jesiennego lub zimowego jest pojawienie się określonych objawów w czasie jesienno-zimowym i ich cofnięcie w okresie wiosenno-letnim.

Objawami depresji sezonowej (podobnie jak w depresji klinicznej) są:

obniżenie nastroju i pojawienie się smutku, rozdrażnienia i niepokoju; zwiększa się w tym czasie wrażliwość na różne czynniki zewnętrzne i wydarzenia, która dość szybko doprowadzają do płaczu i poczucia beznadziejności,

skłonność do szybkiego wpadania w gniew,

zdecydowanie mniejsza odporność na stres i sytuacje trudne,

uczucie ciągłego zmęczenia i ogromna niechęć do aktywności fizycznej,

zaburzenia snu, a przede wszystkim notoryczna senność; u wielu osób pojawia się hipersomnia, czyli zwiększona potrzeba snu,

brak zadowolenia z rzeczy i sytuacji, które do tej pory cieszyły (taki stan nazywany jest anhedonią); pacjent skarży się nie tylko na obniżoną zdolność do odczuwania przyjemności, ale także na całkowitą niemożność jej przeżywania; przestają cieszyć ulubione zajęcia, hobby czy spotkania z przyjaciółmi,

słabszy popęd seksualny i często wręcz niechęć do zbliżeń i jakiegokolwiek kontaktu fizycznego,

niskie poczucie własnej wartości,

zaburzenia apetytu, które przejawiają się najczęściej przejadaniem i wzmożoną chęcią na jedzenie. Często takie osoby „podjadają” słodycze, głównie wieczorem i nocą. To z kolei skutkuje szybkim przyrostem masy ciała i jest kolejnym powodem do frustracji,

większa drażliwość u kobiet przy zespole napięcia przedmiesiączkowego,

bóle głowy i ogólna bolesność,

uczucie ociężałości w okolicach ramion i nóg,

niechęć do spotkań i chęć do izolowania się oraz przebywania w samotności,

problemy z koncentracją,

myśli samobójcze.

Potwierdzenie depresji sezonowej jest możliwe tylko wtedy, gdy objawy pojawiają się cyklicznie i związane są z konkretną porą roku. Rozpoznanie jest pełne, kiedy takie niepokojące sygnały pojawiają się codziennie przez minimum dwa tygodnie. Ważne dla rozpoznania depresji nawracającej jest to, aby jej objawy nie pojawiały się, przez co najmniej dwa miesiące pomiędzy kolejnymi epizodami depresyjnymi. W przypadku objawów depresji zimowej, jesiennej czy letniej ten warunek jest całkowicie spełniony, ponieważ zaburzenia nastroju występują w określonych porach roku.

Czy istnieje test na depresję sezonową?

Nie ma jednego testu na depresje sezonową, który dawałby jednoznaczne potwierdzenie tego typu zaburzeń. Głównym elementem diagnostyki jest szczegółowy wywiad lekarski. To lekarz rozpoznaje chorobę na podstawie informacji, które uzyskuje od pacjenta. Do zdiagnozowania depresji u pacjenta potrzebne jest potwierdzenie występowania przez ostatnie dwa tygodnie dwóch z trzech wymienionych poniżej objawów:

obniżenie nastroju,

nieumiejętność odczuwania radości,

zmniejszenie energii.

Dodatkowo konieczne jest, aby pojawiły się przynajmniej dwa z objawów dodatkowych, takich jak:

problemy ze snem,

zaburzenia apetytu,

myśli autodestrukcyjne,

niska samoocena,

trudności z patrzeniem w przyszłość,

poczucie winy,

trudności z koncentracją.

Pacjenci mogą także skorzystać ze skali samooceny, tak zwanego testu Becka, który służy do przesiewowego rozpoznania objawów depresji. Musimy jednak pamiętać, że jest to tylko narzędzie pomocnicze i nie zastępuje konsultacji psychiatrycznej lub badania lekarskiego. Test polega na udzieleniu odpowiedzi na kilkanaście pytań, które dotyczą naszego nastroju i samopoczucia.

Depresja sezonowa – leczenie i terapia

Leczenie depresji sezonowej opiera się głównie na minimalizowaniu skutków zaburzeń. Jedną z najbardziej prawdopodobnych przyczyn tej choroby jest mniejsza ilość światła słonecznego, dlatego też jednym ze sposobów na depresje jesienną i zimową jest fototerapia, czyli leczenie światłem. Polega ona na naświetlaniu minimum 2–3 razy w tygodniu (głównie w godzinach porannych) światłem o natężeniu od 2 500 do 10 000 luksów (jednostka natężenia światła) w czasie kilkudziesięciominutowych sesji. Liczba naświetleń zależy od indywidualnych cech pacjenta i stopnia depresji. Specjalna lampa do fototerapii jest ustawiana na wysokości oczu pacjenta, a jej zadaniem jest „nadrobienie” braku naturalnego światła słonecznego.

Jak jeszcze radzić sobie z depresją sezonową, oprócz fototerapii? Sposobem leczenia jest również farmakoterapia. Lekarze zalecają przyjmowanie leków, które zawierają substancję aktywną, jaką jest chlorowodorek bupioprionu. To inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny i dopaminy, która wspomaga zwiększenie w organizmie tych neuroprzekaźników. Ten składnik leku wykorzystywany jest także w profilaktyce nawrotów sezonowych depresji. Powszechnie stosowane leki w depresji sezonowej zawierają substancje lecznicze z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), takie jak citalopram, sertralina, paroksetyna czy fluoksetyna.

Ważnym elementem leczenia depresji sezonowej jest psychoterapia, która opiera się głównie o metody poznawczo-behawioralne. Jej zadaniem jest pokazanie pacjentowi przyczyn, które doprowadziły do takich zaburzeń oraz zrozumienie mechanizmów, które na taki stan wpływają. Terapia wspiera samoocenę pacjenta, pozwala zacząć pozytywnie myśleć i ułatwia pozbywanie się nieuzasadnionych lęków.

Sam chory może także zadbać o siebie w codzienności, głównie przez:

zmianę stylu życia – tutaj chodzi przede wszystkim o właściwą higienę i regularność snu, odpowiednią dietę bogatą w witaminę D (np. tłuste ryby morskie, jaja, wątróbka) i magnez (np. płatki owsiane, brązowy ryż, szpinak czy pestki dyni) oraz aktywność fizyczną (nawet same spacery),

codzienną suplementację witaminy D (pod nadzorem lekarza) od października do kwietnia,

przebywanie w pomieszczeniach blisko okien, nie zakrywanie ich żaluzjami, roletami czy ciężkimi zasłonami, unikanie pomieszczeń bez okien

przeprowadzkę z obszaru, w którym odnotowuje się niedobór światła słonecznego

Formy leczenia przy depresji sezonowej można ze sobą łączyć, ale tylko na wskazanie lekarza prowadzącego i pod jego nadzorem. Właściwie dobrana terapia, leki, sumienne stosowanie zaleceń lekarskich i higieniczny tryb życia mogą znacznie polepszyć jakość życia pacjenta.

Bibliografia:

P. Majewicz, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie „ICD-11 – implikacje w badaniach i praktyce psychologiczno-pedagogicznej”, Lubelski Rocznik Pedagogiczny, XLII, z. 1 – 2023,

B. Bereza „Depresja sezonowa – wybrane aspekty diagnostyczne i terapeutyczne”, Pediatr Med Rodz 2009, 5 (2), p. 113–119,

W. Rybicka „Depresja sezonowa”, Medycyna Praktyczna, 26.03.2021,

dr n. med. A. Z. Antosik-Wójcińska, dr n. med. M. Chojnacka „Choroba afektywna sezonowa - konieczna skuteczniejsza rozpoznawalność”, Psychiatria po Dyplomie, 01/2016,

M. Sokół-Szawłowska „Fototerapia, postęp zastosowań w psychiatrii i innych dziedzinach medycyny”, Psychiatria 2018, tom 15, nr 1,

Ł. Święcicki „Depresja zimowa - epidemiologia, etiopatogeneza, objawy i metody leczenia”, Forum Medycyny Rodzinnej 2007, tom 4, nr 3,

M. Chojnacka „Ocena skuteczności fototerapii w depresji w przebiegu choroby afektywnej bez cech sezonowości”, Rozprawa doktorska, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2014,