Czarny bez – jakie ma właściwości i czy może być trujący?

Czarny bez i jego działanie znane są od dawna w medycynie ludowej. Bogaty w składniki bioaktywne wykazuje wiele właściwości prozdrowotnych. Przeczytaj, w jaki sposób korzystać z zalet dzikiego bzu. 

Kwiat czarnego bzu – jakie ma właściwości? 

Czarny bez (sambucus nigra), nazywany także dzikim, lekarskim lub aptecznym jest krzewem, który powszechnie występuje w Polsce. Posiada nie tylko piękny wygląd i zapach, ale także dodatkowo wiele właściwości zdrowotnych. Jak wygląda czarny bez? Osiąga wysokość do 10 metrów, ma białe lub kremowe kwiaty i ciemnofioletowe owoce o średnicy do 8 mm. Nazwa rośliny pochodzi właśnie od koloru jej owoców. Krzew rozrasta się na kształt drzewa. Od dawna znane są jego właściwości lecznicze, dlatego też jest powszechnie stosowany w ziołolecznictwie. 

Źródłem wartościowych bioaktywnych składników są kwiaty czarnego bzu, owoce i liście. Kwiaty zawierają sole mineralne (jak cynk, potas, fosfor, wapń i magnez), garbniki, flawonoidy, polifenole i witaminy, głównie C i z grupy B. Owoce bzu czarnego to źródło witamin A, B i C, pektyn, garbników, żelaza i fosforu, białka, kwasów organicznych i błonnika pokarmowego. Zawierają także antocyjany, którym zawdzięczają ciemny kolor. Liście bogate są w spore ilości witaminy C, kwasów organicznych i alkaloidów. W lecznictwie wykorzystuje się głównie kwiaty i dojrzałe owoce.  

Oto katalog najważniejszych właściwości czarnego bzu:   

• przeciwgorączkowe, poprzez pobudzanie w organizmie ośrodków termoregulacji; 

• napotne, poprzez zwiększanie stopnia uwrażliwienia gruczołów potowych; 

• wykrztuśne, poprzez pobudzanie nerwów odpowiedzialnych za odruch kaszlu i zwiększanie śluzu w drogach oddechowych; 

• moczopędne, dzięki obecności garbników i flawonoidów;  

• przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne, poprzez tworzenie niekorzystnych warunków do namnażania bakterii; 

• przeciwutleniające, poprzez usuwanie nadmiaru wolnych rodników; 

• oczyszczające, poprzez usuwanie toksyn i szkodliwych produktów przemiany materii; 

• przeciwzapalne, dzięki zawartości polifenoli; 

• antycellulitowe; 

• wspierające układ odpornościowy, dzięki zawartości witaminy C, 

• wzmacniające ściany naczyń krwionośnych, poprzez ich uszczelnianie przez flawonoidy, 

• regulujące trawienia, dzięki zawartości błonnika. 

Kwiaty dzikiego bzu należy zbierać na początku kwitnienia, czyli w czerwcu, aby wydobyć najbardziej prozdrowotne właściwości suszonego kwiatu czarnego bzu. Owoce zbiera się jesienią, najlepiej we wrześniu i październiku, kiedy są już w pełni dojrzałe. Liście bzu lekarskiego największe wartości zdrowotne wykazują przed kwitnieniem krzewu, a zatem trzeba je zbierać w okresie maj-czerwiec. 

Na co jest czarny bez? Co leczy? 

Na co pomaga czarny bez? Z uwagi na dużą zawartość składników aktywnych i minerałów ma naprawdę bardzo szerokie zastosowanie i jest wsparciem w walce z wieloma chorobami. Warto wykorzystywać jego właściwości lecznicze przy wielu dolegliwościach. 

Dziki bez stosowany jest: 

• na kaszel – rozrzedza śluz w obrębie dróg oddechowych;  

• przy wysokiej gorączce – dzięki napotnemu działaniu flawonoidów; 

• na nerki – z uwagi na silne działanie moczopędne i przeciwdziałanie powstawaniu kamieni nerkowych (za wyjątkiem osób z niewydolnością nerek czy nadczynnością nadnerczy, dla których nie jest zalecany); 

• na raka – antocyjany posiadają zdolności do hamowania rozwoju komórek nowotworowych i ich niszczenia, 

• na infekcje dróg moczowych (np. zapalenie pęcherza) – picie naparu z bzu lekarskiego zwiększa objętość wydalanego moczu i wspiera oczyszczanie organizmu; 

• na ciśnienie – bez leczniczy obniża ciśnienie poprzez utrudnianie ponownego wchłaniania wody w kanalikach nerkowych (tym samym działa przeciwobrzękowo) i wzmacnianie naczyń krwionośnych; 

• w stanach zapalnych układu oddechowego; 

• na zatoki i katar – inhalacje parowe z kwiatów bzu w postaci naparu wlanego do miski z wodą zmniejszają obrzęk błon śluzowych; 

• na stawy – redukuje stany zapalne w obrębie stawów i mięśni; 

• na zaparcia – dzięki zawartości błonnika; 

• na sprowokowanie wymiotów – wsparciem z zatruciach pokarmowych jest odwar z kory rośliny (1–2 łyżeczki), którą zalewamy szklanką wody i gotujemy do 15 minut; 

• na odporność – wspierając leczenie stanów zapalnych i pobudzanie układu immunologicznego; 

• na przeziębienie – dzięki dużej zawartości witaminy C czarny bez skraca czas trwania infekcji i łagodzi nieprzyjemne objawy;  

• na cholesterol – dzięki wysokiej zawartości steroli; 

• do przemywania oczu – napar z kwiatów bzu łagodzi stany zapalne spojówek i łzawienie; 

• na podrażnione dziąsła i choroby przyzębia – w formie naparu do płukania; 

• na astmę – jako element mieszanki stworzonej z liści różnych ziół, ale przyjmowany tylko po wcześniejszej konsultacji z lekarzem (z uwagi na nadwrażliwość na salicylany u niektórych astmatyków); 

• na choroby serca – zawarte w czarnym bzie antocyjany wspomagają pracę układu krążenia; 

• na obniżenie poziomu glukozy – za wyjątkiem osób przyjmujących leki przeciwcukrzycowe, 

• na pobudzenie procesów laktacyjnych – w postaci ciepłych okładów z zalanych wrzątkiem owoców bzu.  

Sambucus nigra można przyjmować w różnych postaciach – syropu, herbaty, naparów, nalewek, soku lub tabletek, dla dorosłych i dzieci. 

Kwiat czarnego bzu – jakie są przeciwwskazania? 

Preparaty z dzikiego bzu nie są zalecane przy niektórych schorzeniach, a zatem nie każda osoba może korzystać z ich dobroczynnego działania. Przeciwwskazaniem do stosowania czarnego bzu jest alergia. To właśnie alergicy powinni zachować szczególną ostrożność, ponieważ narażeni są na reakcje alergiczne w postaci pieczenia, swędzenia skóry, problemów z oddychaniem. W skrajnych przypadkach może nawet dojść do wstrząsu anafilaktycznego.  

Kolejnym przeciwskazaniem jest cukrzyca. Osoby zmagające się z tą chorobą nie powinny pić naparu z kwiatów czarnego bzu. Stosowanie dzikiego bzu przez cukrzyków powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem (tak samo, jak ilość wypijanego naparu). Zakaz dotyczy głównie osób przyjmujących leki przeciwcukrzycowe. Bez leczniczy obniża poziom stężenie cukru we krwi, ale w tym przypadku może przynieść negatywne skutki. Cukrzyca jest także zdecydowanym przeciwskazaniem do picia syropu z kwiatów czarnego bzu, który może znacznie podnieść poziom glukozy we krwi i doprowadzić do nudności, wymiotów lub silnego bólu głowy. W skrajnych przypadkach następstwem może być także śpiączka. Osoby z cukrzycą i insulinoodpornością powinny szukać tylko takich preparatów z czarnego bzu, które mają niewielki dodatek cukrów prostych. 

Produkty z czarnego bzu nie są także wskazane przed planowanymi operacjami i zabiegami chirurgicznymi. Mogą wywołać w czasie zabiegu hipoglikemię, czyli spadek poziomu glukozy we krwi. Pacjent, który korzysta z takich preparatów powinien je odstawić minimum na dwa tygodnie przed planowaną operacją.  

Syropu i naparów z czarnego bzu nie powinno podawać się dzieciom do drugiego roku życia lub skonsultować przyjmowanie danego preparatu przez tak małe dzieci z lekarzem pediatrą.  

Tematem, który wywołuje wiele wątpliwości jest picie soków, herbatek czy syropów z czarnego bzu w ciąży. W tym szczególnym okresie dla kobiety warto zawsze skonsultować problem z lekarzem, aby nie wyrządzić krzywdy dziecku i mamie. Nadmiar czarnego bzu może wywołać biegunkę lub wymioty. Wiele ciężarnych uważa, że naturalne herbatki z czarnego bzu mogą być pomocne w zwalczaniu infekcji. Wpływ soku z czarnego bzu na organizm nie jest do końca poznany w szczególnych stanach fizjologicznych, jakim też jest ciąża i niewiele wiemy, jak wpływa na organizm ciężarnej kobiety. Pamiętajmy, że w czasie ciąży i w okresie karmienia piersią zalecana jest wyjątkowa ostrożność w przyjmowaniu jakichkolwiek preparatów, nawet tych naturalnych.  

Sok z dzikiego bzu jest bogatym źródłem potasu. Z tego powodu nie jest zalecany osobom, które muszą stosować dietę niskopotasową przy zaburzeniach przebiegających z hiperkaliemią (czyli nieprawidłowym stężeniem potasu), na przykład przy zaburzeniach elektrolitowych.  

Warto skonsultować przyjmowanie preparatów z sambucus nigra przy chorobach autoimmunologicznych, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów, Hashimoto, stwardnienie rozsiane, choroby zapalne jelit czy toczeń. W tych chorobach sok z dzikiego bzu może zadziałać negatywne, głownie w okresie remisji choroby, dlatego należy zasięgnąć opinii lekarza. 

Czy czarny bez może być trujący i szkodliwy? 

Czy można zatruć się czarnym bzem? Wszystkie części dzikiego bzu zawierają toksyczną substancję, jaką jest glikozyd cyjanogenny, zwany sambunigryną. Najwięcej znajdziemy jej w niedojrzałych owocach i kwiatach. Nie należy spożywać owoców bzu na surowo, ponieważ mogą wywołać biegunkę, wymioty, nudności i bóle brzucha. Dodatkowo mogą pojawić się zaburzenia oddychania i przyspieszenia akcji serca. Sambunigryna rozkłada się pod wpływem obróbki termicznej i suszenia. Po zagotowaniu lub wysuszeniu trujące glikozydy ulatniają się, a owoce nadają się już do spożycia. 

Czy nalewka z kwiatów czarnego bzu jest trująca? Czy wino z czarnego bzu jest szkodliwe? Wszystkie alkoholowe przetwory z tej rośliny są trujące, jeśli użyjemy do ich produkcji świeżych części dzikiego bzu, które zawierają sambunigrynę. Procesy fermentacyjne uwalniają wtedy szkodliwy kwas cyjanowodowrowy, ale pod wpływem obróbki cieplnej toksyny się neutralizują. A zatem owoce przed wyciśnięciem soku należy zagotować w niewielkiej ilości wody. 

Przygotowując jakikolwiek wywar z sambucus nigra należy dokładnie poznać zasady przeprowadzenia takiego procesu, aby pozbyć się właściwości trujących.  

Czy czarny bez szkodzi sercu? Nie i pozytywnie wpływa na pracę serca, dzięki właściwościom ochronnym dla układu krążenia, a szczególnie poprzez ochronę naczyń krwionośnych przed uszkodzeniem. 

Czy czarny bez podnosi ciśnienie? Leczniczy bez reguluje ciśnienie krwi i sprzyja jego obniżeniu, dzięki zawartości choliny. 

Domowa herbata, sok, napar, nalewka z czarnego bzu 

Z czarnego bzu można samodzielnie przygotować wiele produktów, takich jak: 

• Sok  

Do przygotowania soku używamy najczęściej oczyszczonych owoców bzu, które gotujemy bez przykrycia w wodzie z cukrem (do 20 minut).  

• Herbata  

Kwiaty bzu zalewamy wrzątkiem i parzymy do 10 minut pod przykryciem.  

• Domowy syrop  

Do przyrządzenia syropu potrzebujemy kwiatów lub owoców dzikiego bzu. Kwiaty po oczyszczeniu łodyg i ogonków zalewamy wrzątkiem, a po wystudzeniu przecedzamy przez sito, dodajemy cukier i gotujemy. Przelewamy do słoików lub butelek i dodatkowo pasteryzujemy przez 15 minut. Syrop można także zrobić z owoców, które po oczyszczeniu gotujemy przez 30 minut, następnie dodajemy do nich szklankę cukru i gotujemy przez kolejne 10 minut do jego rozpuszczenia. Na koniec przecedzamy przez sito i rozlewamy do butelek. 

• Napar 

Suszone kwiaty czarnego bzu zalewamy wrzątkiem i odstawiamy pod przykryciem na kilkanaście minut.  

• Olej 

Suszone kwiaty zalewamy olejem (w proporcji 1: 2) i podgrzewamy na delikatnym ogniu przez 3 godziny. Na koniec przelewamy przez ściereczkę lub gazę do butelek z ciemnego szkła. 

• Nalewka 

Oczyszczone kwiaty gotujemy z cukrem i wodą przez 20 minut. Po ostudzeniu przelewamy do słoja z dwoma plasterkami cytryny, przykrywamy gazą i odstawiamy na tydzień w nasłonecznione miejsce. Po tym czasie przecedzamy przez gazę (lub sito wyłożone gazą) do garnka. Dodajemy spirytus i mieszamy. Taka mieszankę rozlewamy do butelek i pozostawiamy na 2 tygodnie w ciemnym miejscu, co kilka dni wstrząsając. Po 2 tygodniach ponownie przecedzamy, przelewamy do nowych butelek i odstawiamy na kilka tygodni w ciemne miejsce. 

• Konfitura 

Umyte i wypłukane owoce wrzucamy do garnka, dodajemy pokrojone jabłka i cukier. Przez kilka minut całość podgrzewamy, a następnie smażymy przez 10 minut. Kiedy mikstura zaczyna bulgotać przelewamy do słoików i pasteryzujemy. 

W sklepach zielarskich i aptekach możemy także kupić gotowe soki z dzikiego bzu, herbaty, syropy, nalewki, przygotowany do zaparzania susz. Znajdziemy też bez w kapsułkach, tabletkach, kroplach lub w saszetkach z proszkiem do rozpuszczania.  

Bibliografia: 

1. B. Waszkiewicz-Robak, E. Biller, Wydział Informatyki i Nauk o Żywności, Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży  „Właściwości prozdrowotne czarnego bzu”, Probl Hig Epidemiol 2018, 99(3): 217-224; 

1. B. Kołodziej, K. Drożdżal „Właściwości przeciwutleniające kwiatów i owoców bzu czarnego pozyskiwanego ze stanu naturalnego”, Żywn Nauka Technol Jakość 2011, 4(77): 36-44; 

1. M. Zielińska-Pisklak, Ł. Szeleszczuk, A. Młodzianka „Bez czarny (Sambucus nigra) domowy sposób nie tylko na grypę i przeziębienie”, Lek w Polsce 2013, 23(6-7): 48-54; 

1. W. Giermaziak, I. Fryzowska-Chrobot „Właściwości lecznicze bzu czarnego (Sambucus nigra L.)”, 2017; Forum Bibl. Med; R. 10 nr 1 (19); 

1. Dyduch „Bez czarny – charakterystyka biologiczna, wykorzystanie w ziołolecznictwie, kosmetyce i gospodarstwach domowych”, 25/2014; Episteme, s. 21–27; 

1. E. Senderski „Prawie wszystko o ziołach”, Podkowa Leśna 2007; Wydawca M. E. Senderski; 
2. A. Banaś „Czarny bez (Sambucus nigra L.) właściwości prozdrowotne”, Prace młodych pracowników nauki i doktorantów, Tom 1, pod redakcją M. Witczak, A. Florkiewicz, T. Witczak, wyd. PTTŻ, Kraków 2015: 48-56.