Stopa cukrzycowa - co to jest i jak wygląda? Pierwsze objawy i sposoby leczenia

Stopa cukrzycowa to bardzo poważne powikłanie cukrzycy, które może doprowadzić nawet do amputacji kończyny. Według badań przytoczonych przez dr Annę Korzon-Burakowską z Kliniki Nadciśnienia Tętniczego i Diabetologii Akademii Medycznej w Gdańsku, ryzyko powstania owrzodzenia w ciągu całego życia chorego na cukrzycę wynosi 12-25%. Jak zaczyna się stopa cukrzycowa? Na jakie objawy trzeba zwrócić uwagę?

Co to jest stopa cukrzycowa?

Mianem stopy cukrzycowej określa się owrzodzenia i inne zmiany w obrębie stopy, występujące u chorych na cukrzycę. Zespół stopy cukrzycowej według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oznacza "obecność infekcji, owrzodzenia (rany), destrukcji głębokich tkanek z obecnością cech neuropatii oraz niedokrwienia o różnym stopniu zaawansowania".

Stopa cukrzycowa w klasyfikacji medycznej ICD 10 nie widnieje jako odrębna jednostka chorobowa, ponieważ stanowi powikłanie cukrzycy. Jest jednak objęta odpowiednimi kodami w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób.

Cukrzyca uważana jest za globalną epidemię XXI wieku. Zgodnie z prognozami liczba chorych na cukrzycę w 2025 roku osiągnie 333 miliony. Źle wyrównana cukrzyca prowadzi do rozwoju powikłań - wśród nich za jedno z najpoważniejszych uważa się zespół stopy cukrzycowej, ponieważ w krótkim czasie może doprowadzić do ciężkiego inwalidztwa.

Jak wskazują badania epidemiologiczne, u około 1% osób z tym schorzeniem dochodzi do amputacji kończyn dolnych, a w krajach rozwiniętych zespół stopy cukrzycowej stanowi najczęstszą przyczynę nieurazowej utraty kończyny. Prawdopodobieństwo amputacji u pacjentów z cukrzycą jest 30-40 razy wyższe niż u osób bez cukrzycy.

Objawy stopy cukrzycowej. Jak wygląda?

Objawy w początkowych stadiach mogą być subtelne i łatwe do przeoczenia. Początek stopy cukrzycowej charakteryzuje się:

●      bólem, pieczeniem, kłuciem (zwłaszcza w nocy),

●      suchą, łuszczącą się i pękającą skórą,

●      osłabieniem czucia,

●      drętwieniem,

●      mrowieniem,

●      odciskami i modzelami na podeszwie stopy.

Pierwsze objawy stopy cukrzycowej są często bagatelizowane przez pacjentów, co prowadzi do rozwoju poważniejszych zmian.

W bardziej zaawansowanym stadium pojawiają się uszkodzenia naczyń krwionośnych, owrzodzenia, początkowo powierzchowne, później sięgające głębszych tkanek, nawet mięśni i stawów. Głęboko drążącym owrzodzeniom może towarzyszyć zapalenie kości i szpiku kostnego. Zdjęcia obrazujące te stany pokazują czerwoną lub siną, obrzękniętą i zdeformowaną stopę.

Czy stopa cukrzycowa boli? To zależy od rodzaju zmian i stopnia uszkodzenia nerwów. U wielu chorych neuropatia (uszkodzenie nerwów) powoduje, że mimo poważnych ran pacjent może nie odczuwać bólu, co jest szczególnie niebezpieczne, gdyż opóźnia diagnozę i leczenie.

Paznokcie w stopie cukrzycowej również ulegają zmianom. Charakterystyczne są:

●      poziome rowki na paznokciach (linie Beau),

●      "paznokcie Terry'ego" - płytka paznokcia staje się matowa, blada, a miejsce wystające poza opuszek - różowe,

●      zażółcenie paznokci,

●      zakażenia grzybicze.

W najbardziej zaawansowanych przypadkach dochodzi do rozwoju martwicy, obejmującej palce, a następnie rozprzestrzeniającej się na całą stopę. Martwe tkanki stanowią dobrą pożywkę dla bakterii, które mnożą się w nich bardzo szybko, a w krytycznych sytuacjach mogą rozprzestrzeniać się na cały organizm, wywołując sepsę.

Stopa cukrzycowa - przyczyny

Przyczyny stopy cukrzycowej są bezpośrednio związane z długotrwale podwyższonym poziomem glukozy we krwi, który powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych i nerwów.

Główne czynniki etiopatogenetyczne to:

1. Neuropatia - uszkodzenie nerwów powodujące:

○      Zaburzenia czucia (pacjent nie odczuwa bólu, wysokiej temperatury);

○      Zniekształcenia stopy (palce młoteczkowate);

○      Suchość skóry (neuropatia autonomiczna);

2. Niedokrwienie - miażdżyca naczyń kończyn dolnych powoduje:

○      Osłabienie ukrwienia tkanek;

○      Gorsze gojenie ran;

○      Zwiększone ryzyko martwicy;

3. Zaburzenia immunologiczne - u chorych na cukrzycę obserwuje się:

○      Dysfunkcję limfocytów T;

○      Zaburzenia procesów gojenia;

○      Zwiększoną podatność na infekcje.

Stopa cukrzycowa neuropatyczna rozwija się, gdy głównym czynnikiem sprawczym jest uszkodzenie nerwów obwodowych. Charakteryzuje się czerwoną, ciepłą stopą z obecnymi deformacjami, takimi jak płaska stopa czy palec młoteczkowaty. Przy neuropatii obwodowej może dochodzić do zniszczenia kości i stawów stopy (staw Charcota), co prowadzi do jej deformacji.

Pięta w zespole stopy cukrzycowej często ulega uszkodzeniom z powodu wysokiego nacisku, jakiemu jest poddawana podczas chodzenia. W przypadku braku czucia, niewielkie otarcia czy pęknięcia skóry w obrębie pięty mogą prowadzić do głębokich owrzodzeń.

Leczenie stopy cukrzycowej

Leczenie jest procesem złożonym, długotrwałym i wymaga współpracy wielu specjalistów: diabetologa, chirurga, ortopedy, podologa, a czasami także neurologa.

Jak podkreśla dr Anna Korzon-Burakowska, podstawą sukcesu w leczeniu ran u pacjentów z cukrzycą jest wczesna interwencja. Każdy chory powinien móc jak najszybciej skontaktować się ze swoim lekarzem lub pielęgniarką w sytuacji, gdy zauważy ranę na swojej stopie.

Jak leczyć stopę cukrzycową? W specjalistycznej poradni stopy cukrzycowej leczenie obejmuje 6 kluczowych elementów:

1. Regularne chirurgiczne oczyszczanie rany (debridement).
2. Pobranie materiału do badania mikrobiologicznego.
3. Odciążenie kończyny poprzez specjalne opatrunki lub obuwie.
4. Ocena ukrwienia stopy i ewentualna konsultacja z chirurgiem naczyniowym.
5. Kontrola wyrównania metabolicznego cukrzycy.
6. Edukacja pacjenta w zakresie pielęgnacji rany i prewencji owrzodzeń.

Gdzie leczyć stopę cukrzycową? Najlepiej w wielodyscyplinarnych poradniach stopy cukrzycowej, które według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego powinny znajdować się w każdym województwie. Badania prowadzone w wielu krajach wykazały, że wielospecjalistyczne poradnie stopy cukrzycowej przyczyniają się do zmniejszenia liczby amputacji nawet o 50%.

Jak uratować stopę cukrzycową przed amputacją? Kluczowe znaczenie ma szybka i przeprowadzona na czas interwencja lekarska oraz ścisłe stosowanie się do zaleceń specjalistów. Każda rana przy stopie cukrzycowej jest potencjalnie niebezpieczna i nie powinna być lekceważona.

Maści i leki na stopę cukrzycową

Najlepsza maść na stopę cukrzycową powinna być dobrana indywidualnie przez lekarza, w zależności od rodzaju i stadium zmian. Środki te zawierają często:

●      allantoinę i pantenol - przyspieszające gojenie ran,

●      srebro - o działaniu przeciwbakteryjnym,

●      preparaty z tlenkiem cynku - w przypadku ran wysiękowych.

Leki na stopę cukrzycową to przede wszystkim antybiotyki stosowane w przypadku infekcji. Zalecane są:

●      w łagodnych infekcjach: klindamycyna, amoksycylina z kwasem klawulonowym;

●      w infekcjach umiarkowanych: amoksycylina z klawulanianem, ceftriakson, linezolid, ciprofloksacyna z klindamycyną;

●      w ciężkich infekcjach: cefalosporyny o szerokim spektrum działania, wankomycyna z ceftazydymem i metronidazolem.

Czym smarować stopę cukrzycową? W przypadku nieuszkodzonej skóry zaleca się kremy nawilżające, a w przypadku ran - preparaty zalecone przez lekarza. Antybiotyk na stopę cukrzycową powinien być dobrany na podstawie badania mikrobiologicznego, które pozwala określić rodzaj bakterii i ich wrażliwość na leki.

Opatrunki na stopę cukrzycową

Opatrunek ma za zadanie stworzyć optymalne środowisko dla gojenia się rany. Opatrunki na stopę cukrzycową dzielą się na kilka rodzajów:

●      piankowe z warstwą hydrożelową,

●      hydrokoloidowe,

●      ze srebrem - stosowane przy ranach zainfekowanych,

●      alginianowe - przy ranach wysiękowych.

Wybór odpowiedniego opatrunku zależy od fazy gojenia rany, ilości wysięku i obecności infekcji. Opatrunki należy zmieniać zgodnie z zaleceniami lekarza, zwykle 1-2 razy dziennie.

Jak leczyć stopę cukrzycową domowym sposobem?

Należy podkreślić, że stopa cukrzycowa to poważne schorzenie wymagające profesjonalnej opieki medycznej. Jednakże, są pewne metody, które mogą wspomóc leczenie prowadzone przez lekarza:

●      codzienna, dokładna pielęgnacja stóp,

●      kontrola poziomu cukru we krwi,

●      odpowiednie odciążenie chorej stopy.

W czym moczyć stopę cukrzycową? Nie zaleca się długotrwałego moczenia stóp, szczególnie w gorącej wodzie. Absolutnie niewskazane jest moczenie stóp w nadmanganianie potasu, szarym mydle czy korze dębowej. Stopy należy myć w letniej wodzie (poniżej 37°C) i dokładnie osuszać, także między palcami.

Miód medyczny na stopę cukrzycową może być stosowany tylko po konsultacji z lekarzem, ponieważ mimo swoich właściwości antybakteryjnych, może nie być odpowiedni dla wszystkich rodzajów ran, szczególnie tych głębokich lub zainfekowanych.

Pielęgnacja stopy cukrzycowej

Pielęgnacja stopy cukrzycowej to nieodłączny element profilaktyki i leczenia. Badania wykazały, że właściwa pielęgnacja może zmniejszyć ryzyko powstawania owrzodzeń nawet o 50-60%.

Proces pielęgnowania w stopie cukrzycowej obejmuje:

1. Codzienne oglądanie stóp, także między palcami, w poszukiwaniu małych ranek czy otarć.
2. Mycie stóp w letniej wodzie z łagodnym mydłem.
3. Dokładne osuszanie stóp, szczególnie przestrzeni międzypalcowych.
4. Stosowanie kremów nawilżających na suchą skórę (z wyjątkiem przestrzeni międzypalcowych).
5. Delikatne usuwanie zrogowaciałego naskórka (najlepiej w gabinecie podologicznym).
6. Właściwe obcinanie paznokci - "na prosto", a nie po łuku.
7. Noszenie czystych skarpet, najlepiej bawełnianych lub z włókien odprowadzających wilgoć.

Krem do stopy cukrzycowej powinien zawierać substancje nawilżające, takie jak mocznik, kwas hialuronowy czy lanolinę. Należy unikać kremów zawierających alkohol, który wysusza skórę.

Regularne usuwanie modzeli i odcisków jest kluczowym elementem profilaktyki stopy cukrzycowej.

Buty na stopę cukrzycową

Buty odgrywają niezwykle ważną rolę w zapobieganiu owrzodzeniom i innym powikłaniom. Odpowiednie obuwie jest jednym z najważniejszych elementów prewencji u chorych z neuropatią cukrzycową, gdy zaburzone czucie bólu uniemożliwia odczuwanie dyskomfortu związanego z niewłaściwym obuwiem.

Specjalistyczne buty na stopę cukrzycową powinny spełniać następujące kryteria:

●      być wykonane z miękkiej, naturalnej skóry, która dopasowuje się do stopy;

●      mieć szerokie i wysokie noski, by nie uciskać palców;

●      posiadać wyjmowane wkładki, które można dopasować indywidualnie;

●      mieć płaskie i stabilne obcasy (nie wyższe niż 2-3 cm);

●      zapewniać dobrą amortyzację;

●      mieć zapięcie na rzepy lub sznurowadła umożliwiające regulację.

Damskie buty na stopę cukrzycową są projektowane z uwzględnieniem anatomii kobiecej stopy, jednak nadal z zachowaniem wszystkich właściwości obuwia terapeutycznego. Dostępne są w wielu wzorach, które łączą funkcjonalność z estetyką, co jest ważne dla wielu pacjentek.

Przy zakupie obuwia należy pamiętać o kilku zasadach:

●      kupować buty pod koniec dnia, gdy stopy są najbardziej opuchnięte;

●      mierzyć buty na skarpetki, które będą noszone na co dzień;

●      upewnić się, że buty nie uciskają w żadnym miejscu;

●      sprawdzić, czy między najdłuższym palcem a czubkiem buta jest przestrzeń około 1-1,5 cm;

●      nowe buty rozchadzać stopniowo, zaczynając od krótkich okresów.

Warto również zwrócić uwagę na specjalistyczne skarpetki na stopę cukrzycową, które powinny być:

●      bez ściągaczy uciskających stopę;

●      wykonane z naturalnych materiałów, najlepiej bawełny;

●      bez szwów lub z płaskimi szwami na zewnątrz;

●      dobrze dopasowane, ale nie za ciasne.

Niektórzy pacjenci z deformacjami stóp mogą wymagać obuwia wykonanego na zamówienie. W takich przypadkach warto skonsultować się z lekarzem diabetologiem lub ortopedą, który może wystawić zlecenie na obuwie ortopedyczne, częściowo refundowane przez NFZ.

Regularnie należy sprawdzać stan obuwia i wymieniać je, gdy wykazuje oznaki zużycia. Specjaliści zalecają posiadanie przynajmniej dwóch par butów i ich naprzemienne noszenie. Przed założeniem butów zawsze warto sprawdzić ich wnętrze dłonią, czy nie znajdują się w nich ciała obce (np. kamyki), które mogłyby uszkodzić skórę.

Dobrze dobrane obuwie nie tylko zapobiega powstawaniu owrzodzeń, ale również poprawia komfort chodzenia i zmniejsza ryzyko upadków, co jest szczególnie ważne dla osób starszych z cukrzycą.

Bibliografia:

●      T. Koblik, Wczesne wykrywanie stopy cukrzycowej, Diabetologia Praktyczna, rok 2008, vol. 9, nr 1.

●      A. Korzon-Burakowska, S. Tęcza, Infekcje w przebiegu zespołu stopy cukrzycowej, Diabetologia Praktyczna 2005, tom 6, 2.

●      Korzon-Burakowska A. (2008). Zespół stopy cukrzycowej — patogeneza i praktyczne aspekty postępowania. Forum Medycyny Rodzinnej, 2(3), 234-241. Przedrukowano z: Choroby Serca i Naczyń 2007; 4(2): 93-98.