Kleszczowe zapalenie mózgu: jakie daje objawy i czy szczepienie jest skuteczne?

Kleszczowe zapalenie mózgu jest zakaźną, wirusową chorobą, która może bardzo zagrażać zarówno zdrowiu, jak i życiu człowieka. Jest najczęściej występującą neuroinfekcją wirusową w Polsce. Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu jest obecnie najbardziej efektywnym sposobem zapobiegania chorobie i jej poważnym powikłaniom. Dowiedz się, jak wielkie znaczenie mają szczepienia, a także nieswoiste metody ochrony przed kleszczami.

Czym jest kleszczowe zapalenie mózgu?

Co to jest kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)? Jest to ostra choroba zakaźna ośrodkowego układu nerwowego, która może prowadzić do poważnych, trwałych powikłań neurologicznych. W najbardziej dramatycznych przypadkach może zakończyć się nawet zgonem. Jest, zaraz po boreliozie, najczęstszą chorobą odkleszczową w Polsce, a także Europie. Wywołuje ją wirus kleszczowego zapalenia mózgu, który należy do rodziny Flaviviridae. Wirus ten może prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia tkanki nerwowej.

Co istotne, wirusowe kleszczowe zapalenie mózgu nie przenosi się między ludźmi. Jakie są więc drogi przenoszenia?

• ukłucie przez zakażonego kleszcza - w gruczołach ślinowych tego stawonoga znajdować się może wirus, który dostaje się do organizmu człowieka;
• spożycie niedogotowanego mleka zakażonych zwierząt (kóz, owiec, krów).

Jakie są czynniki ryzyka zachorowania na KZM?

• długotrwałe przebywanie na terenach leśnych w rejonie endemicznego występowania choroby (to znaczy, że występuje w określonym regionie i nigdzie indziej);
• spożywanie niepasteryzowanego mleka zwierząt hodowanych w tych rejonach.

Zachorowania w naszym kraju występują najczęściej od kwietnia do listopada z dwoma szczytami: czerwiec-lipiec oraz wrzesień-październik.

Kleszczowe zapalenie mózgu a borelioza 

Spośród chorób przenoszonych przez kleszcze w Polsce występują:

• borelioza (inaczej - choroba z Lyme, krętkowica kleszczowa);
• odkleszczowe zapalenie mózgu;
• rzadziej: anaplazmoza, babeszjoza, tularemia, riketsjozy.

Często pojawia się pytanie, czy borelioza to kleszczowe zapalenie mózgu? Nie - borelioza jest odrębną jednostką chorobową i nie należy jej utożsamiać z kleszczowym zapaleniem mózgu.

Borelioza a kleszczowe zapalenie mózgu – oto różnice:

• borelioza jest chorobą wywołaną przez bakterie -  krętki Borrelia burgdorferi sensu lato; KZM – jest chorobą wirusową;
• bardzo charakterystycznym wczesnym objawem boreliozy jest rumień wędrujący, który nie występuje w KZM;
• podstawą leczenia boreliozy jest antybiotykoterapia, natomiast KZM tylko postępowanie objawowe;
• na boreliozę nie ma szczepień ochronnych, w przeciwieństwie do KZM.

Kleszczowe zapalenie mózgu - objawy

Choroba rozpoczyna się nagle i trwa około 90 dni. Można wyróżnić dwie fazy kleszczowego zapalenia mózgu:

1)    fazę zwiastunową – następuje 1 do 4 tygodni po ukąszeniu przez kleszcza i utrzymuje się do 7 dni. Po tym czasie możliwe jest wyzdrowienie (u większości pacjentów) lub przejście zakażenia w kolejną fazę infekcji;

2)    fazę neuroinfekcji – u niektórych chorych, po 7-14 dniach dobrego samopoczucia pojawiają się objawy pochodzące z ośrodkowego układu nerwowego. Stan ten wynika już z inwazji wirusa do układu nerwowego.

Jak rozpoznać kleszczowe zapalenie mózgu? Okres wylęgania choroby wynosi od 8 do 17 dni u dorosłych, a u dzieci średnio 12 dni, czyli pierwsze objawy kleszczowego zapalenia mózgu mogą pojawiać się właśnie w tym czasie. W fazie zwiastunowej występują:

• objawy grypopodobne, czyli gorączka, złe samopoczucie, utrata apetytu, bóle głowy, mięśni i stawów;
• nudności, wymioty, biegunka.

Jeśli chodzi o objawy neurologiczne kleszczowego zapalenia mózgu, to występują w fazie neuroinfekcji, w postaci jednego lub kilku z poniższych zapalnych zespołów klinicznych dotyczących:

• opon mózgowo-rdzeniowych (zwykle o łagodnym przebiegu, ta postać jest najczęstsza w każdej grupie wiekowej);
• mózgu;
• mózgu i móżdżku;
• mózgu i rdzenia kręgowego.

Kiedy struktury ośrodkowego układu nerwowego są zajęte stanem zapalnym (niekoniecznie w przebiegu KZM, ale również innych chorób neurologicznych) to wystąpić:

• sztywność karku;
• bóle głowy;
•  nudności i wymioty;
• nadwrażliwość na światło;
• bóle kończyn;
• uczucie mrowienia lub drętwienia;
• drgawki;
• niedowłady;
• porażenia;
• zaburzenia zachowania i świadomości;
• śpiączka.

W części przypadków kleszczowe zapalenie mózgu przebiega bezobjawowo, a przebycie zakażenia można stwierdzić jedynie na podstawie badań laboratoryjnych. Po przechorowaniu organizm rozwija trwałą odporność. Choroba rzadko kończy się zgonem, choć może powodować trwałe powikłania neurologiczne.

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu u dzieci są podobne, jednak o zdecydowanie lżejszym przebiegu niż u dorosłych. Rzadko występują zaburzenia koordynacji ruchowej, niedowłady kończyn, drgawki czy utrata świadomości.

Test na kleszczowe zapalenie mózgu

Jak wykryć kleszczowe zapalenie mózgu? Test na kleszczowe zapalenie mózgu najczęściej wykonuje się w czasie fazy drugiej, czyli objawowej neuroinfekcji. We wczesnej fazie choroby często nie ma objawów, bądź są tylko grypopodobne i z reguły nikt wtedy nie podejrzewa KZM. W niniejszym akapicie prezentujemy dostępne testy i badania diagnostyczne pomocne w wykrywaniu choroby.

• badanie serologiczne – to podstawowy test na kleszczowe zapalenie mózgu, który potwierdza zakażenie KZM. Polega na wykrywaniu swoistych przeciwciał w surowicy i/lub płynie mózgowo-rdzeniowym. Dostępne badania to: TBE IgM, TBE IgG;
• badanie ogólne płynu mózgowo-rdzeniowego; określana jest liczba, rodzaj występujących komórek płynu i ocena jego wyglądu i wskaźniki biochemiczne;
• badania laboratoryjne krwi – obserwuje się małą liczbę leukocytów, płytek krwi, wzrost enzymów wątrobowych - nie są one jednak charakterystyczne;
• elektroencefalografia (EEG); wykrywa zaburzenia związane z pracą mózgu;
• rezonans magnetyczny głowy; może wykryć współistniejące zmiany w miękkiej tkance nerwowej. Nie pozwalają na odróżnienie KZM od innej neuroinfekcji wirusowej.

Czy kleszczowe zapalenie mózgu jest wyleczalne?

Na kleszczowe zapalenie mózgu nie ma swoistego sposobu leczenia. Ale czy to znaczy, że nie jest w ogóle wyleczalne?

Należy podkreślić, że najskuteczniejszym sposobem ochrony przed tą chorobą jest profilaktyka, z czego szczepienie jest najbardziej efektywną formą zapobiegania i należy ona do metod swoistych. Z kolei do metod nieswoistych ochrony przed kleszczami zaliczyć można:

• szczelne osłonięcie skóry ubraniem, czyli zakładanie długich spodni, rękawów, czapek z daszkiem, butów z wyższą cholewką i długich skarpet naciągniętych na nogawki spodni;
• zakładanie ubrań w jasnych kolorach (łatwiej zauważyć kleszcze);
• stosowanie repelentów („odstraszaczy”): DEET, ikarydyny, IR3535, olejku citronella, olejku z eukaliptusa cytrynowego;
• sprawdzanie skóry w pachwinach, pod pachami, za uszami i w fałdach skórnych po powrocie z terenów łąk i lasów;
• ochrona zwierząt domowych.

Śmiertelność wynosi około 1 na 100 chorych. Jakie są rokowania kleszczowego zapalenia mózgu? Na szczęście u większości chorych jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Czasem jednak zdarzają się powikłania kleszczowego zapalenia mózgu, do których należą m.in.:

• problemy neurologiczne;
• przewlekłe bóle głowy i zmęczenie;
• porażenia;
• drżenie;
• zaburzenia pamięci, koncentracji, nastroju, poznawcze;
• ubytek słuchu;
• zaburzenia czucia;
• nadwrażliwość na dźwięk i światło.

Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu

Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu jest obecnie najbardziej efektywnym sposobem zapobiegania tej chorobie i jej poważnym konsekwencjom zdrowotnym. Szczególnie jest zalecana osobom pracującym w zawodach zwiększających ryzyko kontaktu z kleszczami oraz przebywającym na obszarach endemicznych. Szczepienie pierwotne należy podawać domięśniowo w schemacie podstawowym składającym się z 3 dawek:

• pierwszą dawkę zaleca się przyjąć w okresie zimowym, tak, aby zakończyć cykl szczepienia przed rozpoczęciem sezonu aktywności kleszczy;
• drugą dawkę należy podać po 1-3 miesiącach od podania pierwszej;
• trzecią dawkę należy podać po kolejnych 5 - 12 miesiącach.

Szczepienie na kleszczowe zapalenie mózgu może zostać wykonane również w schemacie przyspieszonym. W tym przypadku:

• drugą dawkę szczepionki podaje się po 14 dniach od podania pierwszej dawki;
• trzecią dawkę należy podać po kolejnych 5 - 12 miesiącach.

Jak długo działa szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu? Jej efekt utrzymuje się co najmniej 3 lata po trzeciej dawce ze schematu podstawowego. Zaleca się również stosowanie przypominających szczepionek u:

• dla osób pomiędzy 16. a 60. rokiem życia zaleca się podanie pierwszej dawki przypominającej po 3 latach od zakończenia podstawowego schematu. Następne dawki przypominające powinny być podawane co 5 lat.
• dla osób powyżej 60 roku życia wszystkie kolejne dawki przypominające powinny być podawane w odstępach 3 lat.

Szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu - cena

Szczepionka na KZM jest zalecana, ale nie jest finansowana przez NFZ. Pacjent musi nabyć szczepionkę we własnym zakresie w aptece, a następnie umówić się na jej podanie. Gdzie można się zaszczepić na kleszczowe zapalenie mózgu? Można je wykonać zarówno w placówce POZ, jak i w prywatnej przychodni. Wyjątkowo, koszt szczepionki i szczepienia u osób zawodowo narażonych na zakażenie może pokryć ich pracodawca. Koszt szczepionki waha się od 90 - 130 zł (za jedną ampułkostrzykawkę). Cena zależy od firmy, która ją wyprodukowała, od miejsca zakupu, a także od liczby dawek.

Kleszczowe zapalenie mózgu - szczepionka dla dzieci

O szczepieniach na kleszczowe zapalenie mózgu powinny pamiętać rodziny z małymi dziećmi. Dlaczego? Z racji istotnego wpływu na ich rozwój neurologiczny, właśnie ta grupa pacjentów powinna w pierwszej kolejności zostać objęta profilaktyką szczepienną.

Szczepionkę na kleszczowe zapalenie mózgu dla dzieci można podawać w wieku od 1. roku życia. Warto zaznaczyć, że do 16. roku życia stosuje się połowę dawki dorosłych. Niestety, darmowe szczepienie na kleszczowe zapalenie mózgu na NFZ, podobnie jak dorosłym, nie przysługuje dzieciom.

Czy szczepionka na kleszczowe zapalenie mózgu jest bezpieczna? 

Szczepionka przeciwko KZM jest bezpieczna i może być podawana nawet osobom z osłabionym układem odpornościowym, ponieważ zawiera "zabitego" wirusa, co eliminuje ryzyko zakażenia. Cechuje się wysoką skutecznością.

Jakie są zatem przeciwwskazania?

• nadwrażliwość na składniki preparatu;
• ciężka nadwrażliwość na białka jaja kurzego;
• alergia krzyżowa na antybiotyki aminoglikozydowe (np. streptomycynę);
• obecność umiarkowanej lub silnej infekcji, przebiegającej z gorączką lub bez.

Do najczęściej występujących skutków ubocznych po szczepieniu należą:

• reakcje w miejscu wstrzyknięcia (np. ból, obrzęk);
• złe samopoczucie zmęczenie;
• ból głowy, mięśni, stawów;
• nudności;
• złe samopoczucie i zmęczenie.

Oto nazwy szczepionek na kleszczowe zapalenie mózgu, które są dostępne w Polsce:

• FSME-IMMUN - szczepionka dla dorosłych i FSME-IMMUN Junior - dla dzieci;
• Encepur Adults - szczepionka dla dorosłych i Encepur K - dla dzieci.

Kleszczowe zapalenie mózgu - mapa występowania w Polsce

Jakie regiony szczególnie zagrożone występowaniem choroby? Jeśli popatrzymy na mapę kleszczowego zapalenia mózgu, to zauważymy, że choroba ta szczególnie często występuje w krajach nadbałtyckich i Europie Środkowej.

Jeśli chodzi o zachorowania na KZM w Polsce, to można stwierdzić, że występują praktycznie na całym obszarze naszego kraju. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że zapadalność różni się w zależności od rejonu. Najwyższa występuje na obszarach województw północno-wschodniej Polski, czyli:

• podlaskiego;
• warmińsko-mazurskiego.

Jak często występuje kleszczowe zapalenie mózgu? W Polsce liczbę zachorowań szacuje się na od 150 do ponad 250 przypadków rocznie. Dla porównania, na świecie odnotowuje się ich ponad 10 tysięcy.

Bibliografia:

1.    E. Kuchar, J. Zajkowska, R. Flisiak, A. Mastalerz-Migas, M. Rosińska, L. Szenborn, P. Wdówik, J. Walusiak-Skorupa. Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich – stanowisko polskiej grupy ekspertów. 2021. Medycyna Pracy. 72(2):193–210

2.    Podsumowanie - Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/kleszczowe-zapalenie-mozgu/ (data dostępu: 30.03.2025)

3.    J. Zajkowska, P. Czupryna. Kleszczowe zapalenie mózgu- epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. 2013. Forum Zakażeń, 4 (1): 21-27

4.    Jak rozpoznawać odkleszczowe zapaleniu mózgu i jak zapobiegać tej chorobie? https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/wytyczne/kzm-wytyczne/315858,jak-rozpoznawac-odkleszczowe-zapaleniu-mozgu-i-jak-zapobiegac-tej-chorobie (data dostępu: 30.03.2025)

5.    FSME-IMMUN 0,5 ml, ulotka dla pacjenta - dawkowanie, zastosowanie, działanie, skuteczność. https://www.gdziepolek.pl/produkty/31580/fsme-immun-0-5-ml-iniekcja/ulotka/119527 (data dostępu: 30.03.2025)

6.    Kleszczowe zapalenie mózgu – specyfika przebiegu u dzieci. https://forumpediatrii.pl/artykul/kleszczowe-zapalenie-mozgu-specyfika-przebiegu-u-dzieci (data dostępu: 30.03.2025)