Płodność u mężczyzn: jak ją poprawić? Diagnostyka i badania

Plaga niepłodności męskiej jest obecnie większa niż cukrzycy. NFZ podaje, że nawet 1,5 miliona par w Polsce ma trudności z poczęciem dziecka (nfz.gov.pl, 2024)! Szacuje się, że w 30-60% przypadków odpowiada za to tzw. czynnik męski (Tkaczuk-Włach i wsp., 2006, Mirska, 2024). Oczywiście dbanie o zdrowie to nie jedyny czynnik mogący poprawić płodność u mężczyzn – o wielu innych przeczytasz w tym artykule.

Płodność u mężczyzn: do jakiego wieku?

5 marca 2025 naukowcy z Danii opublikowali wyniki badania, które wyraźnie wskazuje na związek ogólnego zdrowia mężczyzny z ilością wytwarzanego przez niego nasienia (eshre.eu, 2025). Pierwszym zasadniczym czynnikiem warunkującym płodność u mężczyzn jest wiek. Wraz z jego narastaniem zmniejsza się poziom testosteronu i innych hormonów, rośnie stopień uszkodzenia DNA plemników oraz zaczyna stopniowo spadać ich liczba i ruchliwość. Dlatego prawdopodobieństwo spłodzenia dziecka powyżej 50 r.ż. jest o 23-38% niższe niż w wieku 30 lat (Kozakiewicz i wsp., 2019).

W takim razie powstaje pytanie: Do którego roku życia mężczyzna jest płodny? Za wiek zapewniający optymalną płodność uznaje się 22-35 lat (Kozakiewicz i wsp., 2019). Jednak sam wiek nie decyduje o jakości nasienia, czego wyraźnie dowodzi fakt, że z niepłodnością zmaga się obecnie ok. 10-16% osób w wieku rozrodczym (Łukaszuk i wsp., 2018). Chcąc więc poprawić płodność u mężczyzn, należy poznać jak najwięcej przyczyn tego zaburzenia.

Co obniża płodność u mężczyzn?

Literatura medyczna dzieli przyczyny obniżenia płodności u mężczyzn na:

• Przedjądrowe, wynikające głównie z zaburzeń czynności hormonalnej układu podwzgórze-przysadka-jądra – powoduje ok. 30% wszystkich przebadanych przypadków,
• Jądrowe, mające związek z fizycznym uszkodzeniem struktury i czynności jąder – odpowiada za ok. 15%,
• Pozajądrowe, czyli czynniki uniemożliwiające zapłodnienie, w tym zaburzenia wzwodu i ejakulacji – to ok. 30% (Gębska, 2014).

Warto też wyjaśnić, że niepłodność może być wrodzona i wynikać z nieprawidłowego rozwoju gonad, nasieniowodów lub z mutacji genetycznej (zespół Klinefeltera, mikrodelecje chromosomu Y), która powoduje 15-30% przypadków niepłodności u mężczyzn (Janik, 2024). Wtórna natomiast stanowi konsekwencję przebytego wypadku, choroby, stylu życia (przewlekły stres, otyłość, brak ruchu) wraz z czynnikami środowiskowymi. Szczególnie poznanie tych ostatnich pomaga poprawić płodność u mężczyzn.

Testosteron a płodność u mężczyzn

Płodność u mężczyzn przede wszystkim zależy od testosteronu. To on stymuluje nabłonek plemnikotwórczy w jądrach do produkcji plemników (spermatogenezy) i wraz z innymi hormonami (w tym LH, FSH, prolaktyną) tworzy złożony układ regulujący ich dojrzewanie. Zbyt niski poziom testosteronu (hipogonadyzm) zaburza ten proces oraz skutkuje obniżeniem libido i problemami z erekcją. Z kolei nadmiar hamuje wydzielanie LH i FSH, co także zaburza spermatogenezę, a nawet prowadzi do zaniku jąder.

Wysoka prolaktyna u mężczyzn a płodność

Wzrost stężenia prolaktyny (tzw. hiperprolaktynemia) hamuje wydzielanie gonadoliberyny (GnRH) w podwzgórzu, której zadaniem jest kontrola poziomu LH i FSH (hormony przysadki mózgowej), a więc i testosteronu.

Hashimoto i niedoczynność tarczycy a płodność u mężczyzn

Niedoczynność tarczycy prowadzi do obniżenia liczebności plemników, ich ruchliwości i spadku pożądania płciowego. U 70% chorych występują także zaburzenia erekcji (Syrenicz, 2018). Wynika to ze zmniejszonej produkcji białka wiążącego hormony płciowe (SHBG) przez tarczycę. Ten sam skutek wywołuje choroba Hashimoto.

Alkohol a płodność mężczyzn

Nadużywanie alkoholu zaburza stężenie hormonów płciowych we krwi i ich wpływ na gonady, a co za tym idzie – wpływa na strukturę spermy i ruchliwość plemników. Udowodniono, że spożywanie 400 g czystego alkoholu tygodniowo zmniejsza koncentrację plemników w nasieniu o 33% w stosunku do pijących 10-50 g czystego alkoholu w tygodniu (Kozakiewicz i wsp., 2019). Co więcej, alkohol zwiększa stres oksydacyjny oraz może podnosić ryzyko zaburzeń erekcji.

Palenie papierosów a płodność u mężczyzn

Substancje zawarte w papierosach działają utleniająco, co prowadzi do uszkodzeń DNA plemników, wzrostu leukocytów w nasieniu i zaburzeń erekcji. Poza tym u palaczy stwierdza się niższy poziom LH i testosteronu. Według analiz palacze papierosów tradycyjnych i elektronicznych mogą mieć o 13-17% niższe stężenie plemników w nasieniu w porównaniu do niepalących (Daniliszyn, 2020).

Otyłość a płodność u mężczyzn

Otyłość ujemnie koreluje z obniżeniem stężenia testosteronu. Zauważono, że wskaźnik BMI powyżej 25 kg/m2 powoduje zmniejszenie objętości ejakulatu, a dalsze jego podwyższenie wpływa na zmniejszenie objętości oraz całkowitej liczby plemników i ich ruchliwości w nasieniu oraz zaburza erekcję (Kozakiewicz i wsp., 2019).

Poza tym otyłość przyczynia się do innych zaburzeń hormonalnych i nierzadko wiąże się z rozwojem nadciśnienia. W konsekwencji powoduje to dalsze problemy z płodnością, ponieważ badania przeprowadzone na ponad 2 mln par pokazały, że ciśnienie krwi >140/90 mm Hg zmniejsza o 11% prawdopodobieństwem zapłodnienia (Kostecka, 2019).

Cukrzyca i insulinooporność a płodność u mężczyzn

Przy otyłości obniża się też poziom hormonu sprzyjającego wrażliwości na insulinę (adiponektyny), co prowadzi do insulinooporności i hiperglikemii, a to z kolei – cukrzycy typu II. Ta choroba ma zbliżony wpływ na płodność męską, co cukrzyca typu I, tzn.:

• Powoduje impotencję,
• Zaburza funkcję jąder i erekcję (u ok. 50% chorych),
• Prowadzi do wstecznego wytrysku u ok. 30% mężczyzn (Kozakiewicz i wsp., 2019).

Celiakia a płodność u mężczyzn

Sugeruje się, że uszkodzenie plemników w wyniku działania wolnych rodników odpowiada za 30-80% wszystkich przypadków męskiej niepłodności (Milewicz i wsp., 2011). Nieleczona celiakia prowadzi do niedoborów witamin, które je niszczą. Ponadto wraz z rozwojem choroby zmniejsza się przyswajalność:

• Cynku, którego niedobór wywołuje upośledzenie funkcji jąder i prowadzi do zaburzeń hormonalnych,
• Selenu mającego istotne znaczenie w prawidłowym przebiegu spermatogenezy.

Leki zmniejszające płodność u mężczyzn

Nie można także pominąć negatywnego wpływu niektórych leków na płodność mężczyzn. Szczególnie szkodliwe są leki hormonalne, alfa- i beta-blokery oraz stosowane podczas chemioterapii (np. prokarbazyna czy cyklofosfamid mogą wywołać nieodwracalne zmiany w nabłonku plemnikotwórczym).

Badanie płodności u mężczyzn: jaki lekarz?

Gdzie i jak zbadać płodność u mężczyzny? W pierwszej kolejności należy zgłosić się do urologa lub androloga (lekarz zajmujący się zdrowiem mężczyzn w kontekście rozrodu i gospodarki hormonalnej). Jeśli badania wykażą na konkretne zaburzenia (np. hormonalne), kieruje się pacjenta do endokrynologa lub innego specjalisty.

Jak sprawdzić, czy mężczyzna jest płodny?

Podstawowym narzędziem diagnostycznym płodności męskiej, z którego korzysta lekarz po wywiadzie, jest seminogram. Polega on na ocenie koncentracji plemników, ich ruchliwości, morfologii oraz objętości ejakulatu. Dodatkowe badania, które uzupełniają obraz sytuacji i pomagają wykryć przyczynę zaburzeń, to:

• Oznaczenie poziomu kluczowych hormonów,
• Ocena markerów stanu zapalnego,
• Test fragmentacji DNA plemników,
• ASA – wykrywanie przeciwciał przeciwplemnikowych,
• USG moszny i jąder.

Jak zwiększyć płodność u mężczyzn?

Nie wszystkie przyczyny obniżonej płodności można łatwo usunąć. Jednak poprawę przyniesie już samo unikanie używek, w tym picia więcej niż 3 filiżanki kawy dziennie. Ponadto naukowcy zalecają:

• Regularną aktywność fizyczną – przeciwdziała otyłości i chorobom cywilizacyjnym, reguluje stężenie hormonów i redukuje stres. Zmniejszenie wagi o 16,5 kg zwiększa koncentrację plemników o 50%, a ich liczbę o 40% (Konarska, 2022),
• Zbilansowaną dietę – bogatą w białko, kwasy omega-3 oraz minerały (m.in. cynk, selen, magnez) i witaminy, zwłaszcza witaminy C, D, A, E oraz kwas foliowy. Wymienione substancje wspomagają ochronę plemników przed stresem oksydacyjnym i poprawiają ruchliwość oraz jakość plemników,
• Suplementację preparatów, które mogą korzystnie wpływać na gospodarkę hormonalną i kondycję organizmu, w tym adaptogeny, np. żeń-szeń czy ashwagandha.

Jak poprawić płodność u mężczyzn: podsumowanie

Fakt, że można zniwelować niektóre czynniki obniżające płodność u mężczyzn, to bardzo dobra wiadomość dla par starających się o dziecko. I chociaż z wadami anatomicznymi układu rozrodczego czy mutacjami niewiele da się zrobić, prowadzenie zdrowego trybu życia i unikanie używek zawsze popłaca.

Źródła

1.       Narodowy Fundusz Zdrowia, 2024. Męska płodność – ważne badanie dla mężczyzn finansowane przez NFZ. https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/meska-plodnosc-wazne-badanie-dla-mezczyzn-finansowane-przez-nfz,8630.html. [dostęp: 16.03.2025].

2.       Tkaczuk-Włach J., Robak-Chołubek D., Jakiel G., Male infertility, 2006. https://www.termedia.pl/Male-infertility,4,7084,0,1.html. [dostęp: 16.03.2025].

3.       Mirska D., Niepłodność męska częstsza niż cukrzyca, 2024. https://www.termedia.pl/ginekologia/Nieplodnosc-meska-czestsza-niz-cukrzyca,55901.html. [dostęp: 16.03.2025].

4.       European Society of Human Reproduction and Embryology. Semen quality and life span. https://www.eshre.eu/Press-Room/Press-releases-2025/semen-quality-and-life-span?utm_source=twitter. [dostęp: 16.03.2025].

5.       Kozakiewicz B., Dulęba M., Deptała A., Wpływ stylu życia na płodność – przegląd literatury, 2019. http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2019/hyg-2019-3-173.pdf. [dostęp: 16.03.2025].

6.       Łukaszuk K. i wsp., Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje PTMRiE i PTGP 2018, 2018. https://www.ptmrie.org.pl/pliki/akty-prawne-i-rekomendacje/rekomentacje/Diagnostyka%20i%20leczenie%20niep%C5%82odno%C5%9Bci%20-%20rekomendacje%20PTMRiE%20i%20PTGP%202018.pdf. [dostęp: 16.03.2025].

7.       Gębska K., Przyczyny niepłodności współczesnego mężczyzny, 2014. https://www.termedia.pl/mz/Przyczyny-nieplodnosci-wspolczesnego-mezczyzny,13572.html. [dostęp: 16.03.2025].

8.       Janik J., Odkryli przyczynę męskiej niepłodności, 2024. https://www.termedia.pl/poz/Odkryli-przyczyne-meskiej-nieplodnosci-,54492.html. [dostęp: 16.03.2025].

9.       Bednarczuk T., Guranowska A., Hiperprolaktynemia i guz prolaktynowy, 2017. https://www.mp.pl/pacjent/endokrynologia/choroby/77749,hiperprolaktynemia-i-guz-prolaktynowy. [dostęp: 16.03.2025].

10.   Syrenicz A., WPŁYW ZABURZEŃ CZYNNOŚCI TARCZYCY NA SEKS I PŁODNOŚĆ, 2018. https://www.termedia.pl/f/f/46dbd7b1f2703ae9ec90ed23d7590818.pdf. [dostęp: 16.03.2025].

11.   Daniliszyn J., Palenie e-papierosów jest związane z mniejszą liczbą plemników, 2020. https://www.termedia.pl/ginekologia/Palenie-e-papierosow-jest-zwiazane-z-mniejsza-liczba-plemnikow,39377.html. [dostęp: 16.03.2025].

12.   Kostecka A., Nadciśnienie tętnicze istotnie obniża płodność, 2019. https://www.termedia.pl/ginekologia/Nadcisnienie-tetnicze-istotnie-obniza-plodnosc,34353.html. [dostęp: 16.03.2025].

13.   Milewicz T. i wsp., Choroba trzewna – celiakia a płodność, 2011. http://ruj.uj.edu.pl/server/api/core/bitstreams/2e5fd36e-d3da-48ec-9c03-60d2fd3a649b/content. [dostęp: 16.03.2025].

14.   Konarska I., Odchudzanie elementem terapii niepłodności, 2022. https://www.termedia.pl/poz/Odchudzanie-elementem-terapii-nieplodnosci,47192.html. [dostęp: 16.03.2025].